Οι προτάσεις του Ξενοφώντα για τους όρους ενός αυστηρού “μνημονίου” στην αρχαία Αθήνα μετά την ήττα στον Πελοποννησιακό πόλεμο

Γράφει ο Μιχάλης Α. Τιβέριος

Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Καταχρεωμένοι, βιώνουμε σήμερα μια μεγάλη οικονομική κρίση χωρίς να γνωρίζουμε πότε θα την ξεπεράσουμε. Οι αρμόδιοι μας βομβαρδίζουν καθημερινά με νέα μέτρα που στοχεύουν στην αύξηση των κρατικών εσόδων, στην περικοπή των δημόσιων δαπανών, στην ευρύτερη εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών και στην αναζήτηση νέων. Πρόκειται για συνήθη μέτρα που λαμβάνονται από χώρες που αντιμετωπίζουν οικονομικά αδιέξοδα, στην προσπάθειά τους να αποτινάξουν το βάρος των χρεών και να ορθοποδήσουν. Πρόκειται για… φάρμακα μιας τυποποιημένης συνταγής, διαχρονικής και παγκόσμιας ισχύος, που αποβλέπει στη θεραπεία άρρωστων οικονομιών. Επομένως δεν μας εκπλήσσει το ότι παρόμοια μέτρα λαμβάνονταν σε ανάλογες οικονομικές συγκυρίες, και στην αρχαία Ελλάδα.

Μετά τη διάλυση και της Β Δ Αθηναϊκής Συμμαχίας λίγο πριν από τα μέσα του 4ου αι. π.Χ., οι Αθηναίοι βρέθηκαν αντιμέτωποι με μεγάλα οικονομικά αδιέξοδα. Συγχρόνως συνειδητοποίησαν ότι ο τρόπος με τον οποίο ζούσαν ως τότε, βασισμένος, κατά ένα μεγάλο μέρος, στα ξένα χρήματα που αποσπούσαν, με τη δύναμη των όπλων, από τους συμμάχους τους, ανήκε οριστικά στο παρελθόν. Εγκαταλείποντας έτσι τις ηγεμονικές τους αξιώσεις, άρχισαν να προγραμματίζουν μια νέα οικονομική πολιτική η οποία θα βασιζόταν, κατά κύριο λόγο, στις δικές τους δυνάμεις.

Καταρχήν βελτίωσαν το μηχανισμό είσπραξης των φόρων και των έκτακτων εισφορών- είσπραξη που από παλιά την είχαν εκχωρήσει σε ιδιώτες- και προσπάθησαν να κάνουν το φορολογικό τους σύστημα αποδοτικότερο. Για το τελευταίο πρέπει να τους βοήθησε και η γενική απογραφή όλων των ιδιωτικών περιουσιών την οποία είχαν επιχειρήσει πριν από μερικά χρόνια.

Από την εποχή αυτή συμβαίνει να μας έχει σωθεί ένα αρχαίο κείμενο στο οποίο διατυπώνονται συγκεκριμένες προτάσεις, η εφαρμογή των οποίων, κατά την άποψη του συγγραφέα του, θα έβγαζαν την αθηναϊκή οικονομία από το αδιέξοδο. Εχει τον τίτλο « Πόροι » (ή « περί προσόδων ») και είναι γραμμένο από τον γνωστό μας Ξενοφώντα, τον μαθητή του Σωκράτη, μετά την επάνοδό του στην Αθήνα, ύστερα από μια πολυετή εξορία. Πρόκειται για το μοναδικό σχεδόν δημοσιονομικού περιεχομένου κείμενο που μας έχει διασωθεί από ολόκληρο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο.

Ο Ξενοφών, οπαδός της φιλειρηνικής πολιτικής, προτείνει καταρχάς αύξηση της γεωργικής και αλιευτικής παραγωγής και εντατικότερη εκμετάλλευση του ορυκτού (κυρίως των λατομείων μαρμάρου) και μεταλλευτικού πλούτου της αττικής γης. Εισηγείται ακόμη τη λήψη μέτρων που θα προσέλκυαν την εγκατάσταση περισσοτέρων ξένων ( μετοίκων ) στην Αττική. Και αυτό όχι τόσο επειδή από αυτούς το αθηναϊκό κράτος εισέπραττε έναν ειδικό φόρο, το μετοίκιον, όσο για να επιτευχθεί η γενικότερη αναθέρμανση της αθηναϊκής οικονομίας.

Πολλές και σημαντικές οικονομικές δραστηριότητες στην αρχαία Αθήνα βρίσκονταν στα χέρια μετοίκων, αφού για τους Αθηναίους οι εργασίες αυτές δεν άρμοζαν σε ελεύθερους πολίτες. Ειδικά για την τόνωση του εμπορίου, μέσω της οποίας το κράτος προσδοκά αύξηση των εσόδων του, προτείνει συγκεκριμένα μέτρα. Ανάμεσά τους την ενίσχυση των διαδικασιών σύναψης δανείων, την κατασκευή έργων υποδομής στο λιμάνι του Πειραιά, όπως εμπορικών υπόστεγων εγκαταστάσεων και αξιοπρεπών ενδιαιτημάτων για τους εμπόρους και τα πληρώματα των πλοίων, γρήγορη περαίωση των εμπορικών δικών ώστε να μην παρεμποδίζονται οι κινήσεις των εμπλεκόμενων σ΄ αυτές εμπόρων.

Ωστόσο το κλειδί στο δημοσιονομικό πρόγραμμα του Ξενοφώντος είναι η εντατικότερη εκμετάλλευση του αργύρου των μεταλλείων του Λαυρίου. Μας έχουν σωθεί δεκάδες επίσημων κειμένων του 4ου αι. π.Χ. από την αθηναϊκή Αγορά που αναφέρονται στις διαδικασίες εκμίσθωσης των μεταλλείων αυτών. Η εκμετάλλευσή τους παραχωρείτο από το κράτος σε ιδιώτες ύστερα από δημόσιους πλειστηριασμούς. Ηταν τριετούς διάρκειας για τα ήδη γνωστά μεταλλεία και επταετούς για όσα η λειτουργία τους επιχειρείτο για πρώτη φορά. Ρηξικέλευθη είναι η πρόταση του Ξενοφώντος να αγοράσει το κράτος 60.000-90.000 δούλους, τους οποίους στη συνέχεια θα εκμίσθωνε, έναντι ενός οβολού για κάθε δούλο ημερησίως, στους ιδιώτες που εκμεταλλεύονταν τα μεταλλεία. Με το μέτρο αυτό πίστευε ότι θα ανακουφιζόταν γενναία η αθηναϊκή οικονομία, αφού θα εξασφαλιζόταν ημερήσιο «επίδομα» τριών οβολών για κάθε Αθηναίο πολίτη, (ο αριθμός τους υπολογίζεται γύρω στις 20.000-30.000), χωρίς αυτοί να προσφέρουν οποιαδήποτε εργασία. Βέβαια, ο Ξενοφών νόμιζε ότι ο άργυρος των μεταλλείων ήταν ανεξάντλητος!

Η παραπάνω «έξυπνη» πρόταση ήταν σύμφωνη με την κυρίαρχη πολιτική αντίληψη των χρόνων εκείνων στην Αθήνα, που κυβερνιόταν από μια ριζοσπαστική δημοκρατία. Η πολιτική αυτή απέβλεπε πρωτίστως στην ικανοποίηση των υλικών αναγκών των πολιτών και στην εξασφάλιση μιας καλύτερης ζωής για τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, χωρίς οι πολίτες να προσφέρουν στο κράτος ούτε καν στρατιωτική θητεία, αφού στο στρατό καθημερινά η παρουσία μισθοφόρων γινόταν όλο και πιο αισθητή. Επακόλουθο ήταν να προκύψει μια άμβλυνση της πίστης στην ιδέα του κράτους και της υπακοής στους νόμους του, αφού μεγαλύτερη σημασία είχε πλέον το άτομο και όχι η πολιτεία. Οικονομικών κρίσεων μύρια κακά έπονται.

http://www.istorikathemata.com/