Λεύκιος Αμπέλιος «Μνημονικά» Περί των δώδεκα ζωδίων

Αθανάσιος Α. Τσακνάκης

Θεολόγος – Φιλόλογος 

Ερασινώδυνα Ανάλεκτα

Διατριβή Ε΄

Τα «Ερασινώδυνα Ανάλεκτα» φιλοδοξούν να αποτελέσουν μία συλλογή από λιγότερο γνωστά στο ευρύ κοινό, εκλεκτά κείμενα, κυρίως τής Ελληνικής, τής Λατινικής, τής Ιταλικής, τής Ισπανικής και τής Πορτογαλικής Γραμματείας, μεταφρασμένα – όπου κρίνεται απαραίτητο – ή μεταγλωττισμένα, αναλόγως, στην νέα ελληνική γλώσσα, και εμπλουτισμένα με κατατοπιστικές εισαγωγές, διευκρινιστικά σχόλια και βοηθητικά παραρτήματα. Σκοπός τους είναι η τέρψη των αναγνωστών, αλλά και η αφύπνιση τής διάνοιάς τους, η γνωριμία των Ελλήνων και των ελληνομαθών με τον πλούτο τού ευρωπαϊκού μεσογειακού πνεύματος, αλλά και η έμπρακτη αποδόμηση τής υστερόβουλης θεωρίας περί τού «ανεπίκαιρου» ή «δυσπρόσιτου» χαρακτήρα αυτών των κειμένων. Η ηλεκτρονική ή έντυπη αναπαραγωγή και διάδοσή τους, καθώς και η τυχόν μετάφρασή τους σε άλλες γλώσσες, επιτρέπεται υπό τον απαρέγκλιτο όρο τής αυστηρής διατήρησης τής απόλυτης ακεραιότητας τού περιεχομένου των Διατριβών.

Εισαγωγή

Ο Λεύκιος Αμπέλιος (Lucius Ampelius) ήταν Ρωμαίος και έζησε κατά τον β΄ ή γ΄ μ.Χ. αιώνα. Εικάζεται ότι ήταν εκπαιδευτικός. Υπό μορφή σημειώσεων και αφιερωμένο σε κάποιον Μακρίνο (Macrinus), σώζεται ένα λατινόγλωσσο μνημονικό βιβλίο του («Liber Memorialis», «Μνημονικά»), ένα είδος επιτομής τού επιστητού, χωρισμένο σε πενήντα κεφάλαια και διαρθρωμένο κατά κλάδους (αστρονομία, κοσμογραφία, ιστορία κ.ά.). Αυτό το έργο χρησιμοποιήθηκε πολύ, σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, ως διδακτικό – σχολικό – βιβλίο μέχρι και τους νεότερους χρόνους. Γιά τον ίδιο τον συγγραφέα σχεδόν τίποτε άλλο δεν μας είναι γνωστό.

Στην παρούσα Διατριβή παρουσιάζεται, μεταφρασμένο στην νεοελληνική γλώσσα, το δεύτερο κεφάλαιο τού βιβλίου του, το οποίο αναφέρεται στα δώδεκα ζώδια και στην στενή σχέση τους με την ελληνική μυθολογία.

Οδηγίες γιά την ανάγνωση τής μετάφρασης:

1.     Το κείμενο τού Λεύκιου Αμπέλιου έχει την μορφή σημειώσεων και ενίοτε η σύνταξή του είναι ελλιπής. Οι εντός αγκύλης συμπληρώσεις έχουν γίνει από τον υποφαινόμενο με σκοπό να διευκολύνουν την ευχερή ανάγνωσή του.

2.     Εντός παρενθέσεως έχουν προστεθεί, στην ονομαστική πτώση τού ενικού αριθμού, οι λατινικές ονομασίες των ζωδίων και ορισμένων προσώπων.

3.     Οι διευκρινιστικές υποσημειώσεις έχουν συνταχθεί από τον υποφαινόμενο.

Λεύκιος Αμπέλιος

«Μνημονικά»

Περί των δώδεκα ζωδίων

Ο Κριός (Aries) [έγινε αστερισμός] με την ευλογία τού Ελευθερίου[1] (Liber), που οδηγούσε προς την Ινδία το στράτευμά του, μέσω τής Λιβύης, από μέρη ξηρά και αμμώδη, όπου υπήρχε έλλειψη νερού, και το στράτευμά του υπέφερε από δίψα. Ένας κριός υπέδειξε σ’ αυτούς το νερό και, γι’ αυτό, ονομάστηκε Άμμων Ζευς[2] (Iovis Ammon) από τον Ελευθέριο. Γι’ αυτόν [τον Άμμωνα Δία] κατασκεύασε μεγαλειώδες ιερό[3] σ’ εκείνον τον τόπο, όπου βρέθηκε το νερό, ο οποίος απέχει εννέα μίλια από την Αίγυπτο και από την Αλεξάνδρεια[4]. Γι’ αυτόν τον λόγο ζήτησε από τον Δία (Iovis και Iuppiter) να τον συγκαταλέξει [τον κριό] μεταξύ των αστερισμών. Άλλοι ισχυρίζονται ότι είναι εκείνος [ο κριός] που μετέφερε την Έλλη και τον Φρίξο[5].

Ο Ταύρος (Toro) [έγινε αστερισμός] με την ευλογία τού Δία. Ο Δίας τον απέκτησε από τον αδελφό του, τον Ποσειδώνα (Neptunus), ως χάρισμα. Κάτω από την μορφή ταύρου είχε φρόνημα ανθρώπου. Με εντολή τού Δία αποπλάνησε την Σιδωνία[6] Ευρώπη, την θυγατέρα τού Αγήνορα[7], και την μετέφερε στην Κρήτη. Γι’ αυτόν τον λόγο, ο Δίας τον αξίωσε να μνημονεύεται αιωνίως μεταξύ των αστερισμών.

Οι Δίδυμοι (Gemini) [ακολουθούν], αυτοί που ενθυμίζουν τους Σαμοθράκες[8], γιά των οποίων τα ζητήματα είναι ανόσιο να εκφέρουν λόγο άλλοι, εκτός από όσους έχουν μυηθεί στις τελετές τους. Άλλοι λένε ότι είναι ο Κάστορας και ο Πολυδεύκης[9], επειδή πρώτοι αυτοί κατέστησαν την θάλασσα ασφαλή από πειρατές. Υπάρχουν και εκείνοι που λένε ότι είναι ο Ηρακλής και ο Θησέας, που διέπραξαν παρόμοιους άθλους.

Ο Καρκίνος (Cancer) έγινε δεκτός [μεταξύ των αστερισμών] με την ευλογία τής Ήρας (Iuno), αφού την υπηρέτησε, όταν ο Ηρακλής στάλθηκε γιά να θανατώσει την Λερναία ύδρα, την οποία εμείς ονομάζουμε «excetra[10]». Ο καρκίνος[11] διείσδυσε μεταξύ των ποδιών τού Ηρακλή, τού δάγκωνε τα σκέλη και τον ενοχλούσε περισσότερο από την ίδια την ύδρα. Αυτό το κακό ο Ηρακλής το υπέφερε δυσκολότερα. Γι’ αυτό το γεγονός, η Ήρα τον τίμησε [τον καρκίνο, τοποθετώντας τον] μεταξύ των αστερισμών.

Ο Λέων (Leo) [ακολουθεί], αυτός που ανατράφηκε από την Σελήνη (Luna) και στάλθηκε προς όλεθρο τού Ηρακλή, κατόπιν συμβουλής τής Ήρας. Αυτός αφέθηκε στην γη τού Ίναχου[12] και επί μακρόν κρυβόταν σε ένα σπήλαιο. Λέγεται ότι θανατώθηκε από τον Ηρακλή και τον Μόλορχο[13], τον οικοδεσπότη του. Από αυτόν είχε λάβει εκ των προτέρων το ρόπαλο, με το οποίο θανάτωσε τον λέοντα. Έπειτα χρησιμοποίησε το δέρμα του γιά κάλυμμα[14]. Γι’ αυτό το γεγονός μισήθηκε από την Ήρα, ενώ ο λέων τιμήθηκε με ουράνιο αξίωμα.

Η Παρθένος (Virgo), που εμείς ονομάζουμε Δικαιοσύνη (Iustitia), ζούσε με τους ανθρώπους. Αφότου οι άνθρωποι άρχισαν να πράττουν το κακό, ο Δίας την τοποθέτησε μεταξύ των αστερισμών. Υπάρχουν κάποιοι που την θεωρούν ως την Αθηναία Ηριγόνη, την θυγατέρα τού Ικάριου, στης οποίας τον πατέρα ο Ελευθέριος δώρισε τον οίνο, ώστε να τον δώσει στους ανθρώπους γιά να ευφραίνονται. Εκείνοι, στους οποίους τον έδωσε, μέθυσαν και τον θανάτωσαν με λιθοβολισμό. Ένας σκύλος[15], που ήταν μαζί του και τον είδε νεκρό, επέστρεψε με ολολυγμούς στην Ηριγόνη, η οποία, βλέποντάς τον περίλυπο και μόνο, όρμησε ταραγμένη πίσω του, έφτασαν στον τόπο όπου κειτόταν ο Ικάριος, είδε το σώμα τού πατέρα της, το έθαψε με μεγάλους θρήνους στον Υμηττό, ενώ η ίδια απαγχονίστηκε. Ο σκύλος ξάπλωσε επί μακρόν στα πόδια της και εξαντλήθηκε μη έχοντας τροφή. Αργότερα, ασθμαίνοντας από έλλειψη νερού, ρίχτηκε σε ένα πηγάδι. Τότε ο Ελευθέριος, τού οποίου η αυτοκρατορία χανόταν[16], ζήτησε από τον Δία να τοποθετήσει την Παρθένο στην οδό των αστερισμών. Έπειτα, ο Ικάριος ονομάστηκε Αρκτούρος[17], τού οποίου το άστρο, όταν ανατέλλει, ξεσηκώνει συνεχείς θύελλες. Ο σκύλος [έγινε ο] Σείριος[18] (Canicula).

Η Λίτρα (Libra), την οποία οι Έλληνες ονομάζουν Ζυγό, είναι το όνομα ενός άνδρα. Αυτός ήταν γεμάτος από την δικαιοσύνη τής πραότητας, ονομαζόταν Σταθμούχος (Stathmochos[19]) και έλεγαν ότι πρώτος αυτός εφηύρε γιά τους ανθρώπους την πλάστιγγα τής λίτρας[20], που αξιολογήθηκε ως χρησιμότατη γιά τους θνητούς, και γι’ αυτό έγινε δεκτός στον αριθμό των αστερισμών και ονομάζεται Λίτρα.

Ο Σκορπιός (Scorpius), γιά τον οποίο λέγεται ότι γεννήθηκε στο όρος Πελινναίο, στην νήσο Χίο, [έγινε αστερισμός] με θέλημα τής Αρτέμιδας (Diana) και προς όλεθρο τού Ωρίωνα. Ο Ωρίων, λοιπόν, ενώ κυνηγούσε, είδε την Αρτέμιδα και θέλησε να την βιάσει. Εκείνη τού έβαλε από κάτω έναν σκορπιό και τού στέρησε την ζωή. Ο Δίας δέχθηκε μεταξύ των αστερισμών και τον σκορπιό και τον Ωρίωνα.

Ο Τοξότης (Sagittarius): [είναι] ο Κρότος, γιός τής τροφού[21] των Μουσών. Αυτόν πάντοτε οι Μούσες τον αγαπούσαν, επειδή τις διασκέδαζε με τον κρότο και το παιχνίδι των τοξευμάτων του. Άλλοι λένε [ότι είναι] ο Χείρων[22], που ήταν δίκαιος και ευσεβής, σοφός και φιλόξενος. Από αυτόν διδάχθηκε ο Ασκληπιός την ιατρική και ο Αχιλλέας την κιθάρα και πολλά άλλα.

Ο Αιγόκερως (Capricornus), που τ’ όνομά του είναι Παν [ακολουθεί]. Τον καιρό που ο Πύθων[23] κατοικούσε στα σπήλαια τού όρους Ταύρος και έφερε τον πόλεμο[24] στην Αίγυπτο, ο Παν προσέλαβε την μορφή αίγας. Όταν, λοιπόν, οι αθάνατοι θεοί επέβαλαν την πρέπουσα ποινή στον Πύθωνα, τίμησαν τον Πάνα με αυτό το μνημείο μεταξύ των αστερισμών.

Ο Υδροχόος (Aquarius), που εικάζεται ότι είναι ο Γανυμήδης[25] [ακολουθεί]. Λέγεται, εξάλλου, ότι ο Δευκαλίων, ο Θεσσαλός, που μόνον εκείνος με την γυναίκα του, την Πύρρα, διασώθηκαν από έναν μέγιστο κατακλυσμό, τοποθετήθηκε μεταξύ των αστερισμών χάριν τής ευσέβειάς του.

Οι Ιχθύες (Pisces), δηλαδή τα δύο ψάρια, [έγιναν αστερισμός] επειδή η Αφροδίτη (Venus), κατά τον πόλεμο εναντίον των Γιγάντων, ταράχθηκε και μεταμορφώθηκε σε ψάρι. Λέγεται, επίσης, ότι στην όχθη τού ποταμού Ευφράτη ένα περιστέρι εκκόλαπτε επί πολλές ημέρες ένα αυγό ψαριού, από το οποίο γεννήθηκε μία θεά[26] αγαθή και οικτίρμων έναντι τής καλής ζωής των ανθρώπων. Αμφότερες [οι θεές], χάριν ανάμνησης, τοποθετήθηκαν μεταξύ των αστερισμών.

Αθανάσιος Τσακνάκης

15/02/2015

***   ***   ***

---

[1] Όνομα τού Διονύσου, το οποίο στα λατινικά μεταφράστηκε ως «Liber».

[2] Το διπλό όνομα, με το οποίο λατρευόταν στην Αίγυπτο ο Δίας. Στο πρόσωπο τού κριού ο Διόνυσος αναγνώρισε την σωτήρια παρέμβαση τού πατέρα του.

[3] Σε αυτό το ιερό πραγματοποίησε μία περίφημη επίσκεψή του ο Μέγας Αλέξανδρος.

[4] Προφανώς ο Λατίνος συγγραφέας ήθελε να σημειώσει «από την Αλεξάνδρεια τής Αιγύπτου».

[5] Παιδιά τού βασιλιά τού Ορχομενού Βοιωτίας, Αθάμαντα, και τής Ωκεανίδας Νύμφης Νεφέλης. Από αυτόν τον κριό προήλθε το «χρυσόμαλλο δέρας».

[6] Εννοείται «την καταγόμενη από την πόλη Σιδώνα».

[7] Έλληνας βασιλιάς τής Φοινίκης.

[8] Τους Κάβειρους.

[9] Οι Διόσκουροι.

[10] Που σημαίνει «ύδρα», αλλά και «έχιδνα».

[11] Το λεγόμενο «καβούρι» ή «πάγουρος».

[12] Ο Ίναχος ήταν βασιλιάς τού Άργους.

[13] Βοσκός τής περιοχής εκείνης.

[14] Πρόκειται γιά την περίφημη «λεοντή».

[15] Στα λατινικά ο σκύλος ονομάζεται «canis». Από εδώ προέρχεται η ονομασία «Canicula», που αποτελεί το λατινικό όνομα τού Σείριου.

[16] Επειδή θεωρήθηκε υπεύθυνος γιά τις τραγικές συνέπειες τής άμετρης οινοποσίας των ανθρώπων.

[17] Ονομασία τού άστρου α τού αστερισμού τού Βοώτη. Είναι το φωτεινότερο άστρο τού βόρειου ουράνιου ημισφαιρίου.

[18] Το λαμπρότερο άστρο τού νυχτερινού ουρανού. Ανήκει στον αστερισμό τού Μεγάλου Κυνός.

[19] Το όνομα είναι ελληνικό και σημαίνει πρωτίστως τον ιδιοκτήτη σταθμού, δηλαδή τον πανδοχέα. Καθώς, όμως, τα σταθμά σχετίζονται άμεσα με την ζύγιση, το όνομα θα μπορούσε να ετυμολογηθεί και ως «ο ιδιοκτήτης των σταθμών μέτρησης». Η λατινική γραφή του, ωστόσο, θα έπρεπε να ήταν «Stathmuchos».

[20] Δηλαδή την ζυγαριά.

[21] Πρόκειται γιά την Ευφήμη.

[22] Ο διάσημος Κένταυρος.

[23] Γνωστός και ως Τυφών. Φοβερό, χθόνιο τέρας.

[24] Πρόκειται γιά τον πόλεμο που ξεκίνησε ο Πύθων ή Τυφών εναντίον των Ολύμπιων Θεών μετά το τέλος τής Γιγαντομαχίας.

[25] Ο οινοχόος των Ολύμπιων Θεών.

[26] Πρόκειται γιά την θεά Δερκετώ, την οποία οι Σύριοι λάτρευαν υπό το όνομα Αταργάτη, σε εποχές κατά τις οποίες Έλληνες και Σύριοι, μαζί, μεγαλουργούσαν στον χώρο τής γνώσης και τού πολιτισμού.