Αυτόχθονες Έλληνες: Το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο της Νικόπολης: Ένα γιγάντιο έργο της αρχαιότητας

Ρωμαϊκό Υδραγωγείο της Νικόπολης: Γιατί αυτό το κτίσμα αναδείχτηκε ως ένα από τα μεγαλύτερα τεχνικά έργα της ελληνορωμαϊκής περιόδου

Οι πεσσοστοιχίες του, οι μεγάλες, αψιδωτές κολώνες στη θέση Άγιος Γεώργιος, «γεφυρώνουν» ακόμα τις δυο όχθες του Λούρου ποταμού. Παρατηρώ το κτίσιμό τους, τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν από τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους τεχνίτες δύο χιλιάδες χρόνια πριν κι όμως, μοιάζουν σύγχρονα, σημερινά. Ζεστή, φωτεινή ανοιξιάτικη μέρα και η φύση οργιάζει από χρώματα, το φως διαθλάται στις καμάρες και στα νερά του ποταμού που αναδίδει δροσιά.

Σήμερα, το υδραγωγείο της Νικόπολης είναι ένα άγνωστο, εν πολλοίς, μνημείο της αρχαίας επιστήμης και τεχνικής. Βλέποντάς το, σκέφτομαι τους αρχαίους εκείνους μηχανικούς που το σχεδίασαν και τους τεχνίτες που το κατασκεύασαν - περισσότερο από όλους όμως, αναλογίζομαι τους χιλιάδες δούλους που επί δεκαετίες άνοιγαν τον σκληρό βράχο με αξίνες και καλέμια, τρώγοντάς τον χιλιοστό προς χιλιοστό, που τρυπάγαν τα γύρω βουνά για να ανοίξουν τις σήραγγες που θα οδηγούσαν στην πόλη της Νικόπολης.

«Το υδραγωγείο κατασκευάστηκε για την υδροδότηση της Νικόπολης, της πόλης που ίδρυσε στα τέλη του 1ου αι. π.Χ. ο Οκταβιανός Αύγουστος, μετά τη νίκη του στη ναυμαχία του Ακτίου εναντίον του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας. Η Νικόπολη, η ”πόλη της Νίκης” υπήρξε μια από τις σημαντικότερες πόλεις της ρωμαϊκής και, μετέπειτα, της βυζαντινής αυτοκρατορίας - στην ακμή της ο πληθυσμός της πιθανότατα ξεπέρασε τους εκατό χιλιάδες κατοίκους. Ήταν λοιπόν απαραίτητη η κατασκευή ενός υδραγωγείου που θα εξασφάλιζε σε αυτούς τους ανθρώπους φρέσκο, πόσιμο νερό σε όλες τις εποχές του χρόνου. Γι′ αυτό οι Νικοπολίτες επέλεξαν τις πηγές του Αγίου Γεωργίου, όπως ονομάζονται σήμερα, καθώς είναι μια τεράστια πηγή - από τον Άγιο Γεώργιο υδρεύονται ακόμη οι σύγχρονες πόλεις της Άρτας, της Πρέβεζας και της Λευκάδας», λέει η Ανθή Αγγέλη, προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πρέβεζας και αρχαιολόγος που έχει εργαστεί για την συντήρηση και ανάδειξη του τεράστιου αυτού τεχνικού έργου της αρχαιότητας.

Αεροφωτογραφία Ρωμαϊκού υδραγωγείου θέση Κοκκινόπηλος.

- Πίνουμε το ίδιο νερό με αυτούς τους ανθρώπους τόσους αιώνες μετά, είναι ένα ταξίδι στο χρόνο αυτό...

Νερό από την ίδια πηγή, όπως 2.000 χρόνια πριν - είναι πολύ όμορφο αυτό, «μαγικό» κάπως. Κάθε φορά που μιλάω για το υδραγωγείο τονίζω πρώτα απ’ όλα αυτό το στοιχείο, ότι η πηγή του δεν χάθηκε, δεν στέρεψε, αλλά εξακολουθεί να δίνει νερό στους σημερινούς ανθρώπους της ευρύτερης περιοχής.

- Πριν περιγράψουμε τεχνικά το υδραγωγείο, νομίζω θα πρέπει να τονιστεί ότι το συγκεκριμένο τεχνικό έργο κατασκευάζεται κυριολεκτικά στο ξεκίνημα μιας περιόδου ακμής και ειρήνης για τους κατοίκους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, που κράτησε περίπου τρεις αιώνες.

Ακριβώς. Το υδραγωγείο ξεκίνησε να κατασκευάζεται πιθανότατα στα εντελώς πρώτα χρόνια της Pax Romana, όπως ονομάστηκε όλη αυτή η περίοδος. Η νίκη του Οκταβιανού στη ναυμαχία του Ακτίου είναι ένα ορόσημο γιατί με αυτήν ξεκινάει μια νέα εποχή για ολόκληρο τον δυτικό κόσμο. Η Νικόπολη είναι ένα από τα περισσότερο εμφατικά σύμβολα αυτής της εποχής, αφού για τα μέτρα της αρχαιότητας υπήρξε μια τεράστια πόλη.

«Το υδραγωγείο είναι ένα τεράστιο τεχνικό έργο, ειδικά για τα δεδομένα της εποχής εκείνης. Μεταφέρει νερό σε μια απόσταση που ξεπερνά τα 50 χιλιόμετρα - και, προφανώς, οι Ρωμαίοι δεν είχαν στη διάθεσή τους τα σημερινά τεχνικά μέσα. Για να κατορθώσουν το εγχείρημά τους έπρεπε η διαδρομή του νερού να έχει μια σταθερή υψομετρική κλίση - αυτή δεν θα έπρεπε να είναι πολύ μεγάλη, γιατί η ίδια η ορμή του νερού θα κατέστρεφε τις υποδομές, αλλά ούτε και πολύ μικρή, γιατί το νερό δε θα μπορούσε να κυλάει απρόσκοπτα. Εφάρμοσαν λοιπόν οι Ρωμαίοι μηχανικοί μια σειρά από τεχνικές λύσεις στα 50 χιλιόμετρα της πορείας του».

- Ποιες είναι αυτές;

Αρχικά το υδραγωγείο διασχίζει τον ποταμό Λούρο - εκεί έφτιαξαν μεγάλες τοξοστοιχίες που λειτουργούσαν σαν «γέφυρες» όπου στο πάνω μέρος τους περνούσε ο αγωγός του νερού. Λίγο πιο κάτω έπρεπε να τρυπήσουν το βουνό για να έχει η πορεία του νερού την επιθυμητή υψομετρική διαφορά. Το έκαναν. Eφτιαξαν υπόγειες σήραγγες χιλιομέτρων που διασχίζουν το βουνό... Σε άλλα σημεία ένας κτιστός αγωγός «ακολουθεί» τις υπώρειες λόφων, στηριγμένος σε πέτρινο τοίχο. Όταν πρέπει ο αγωγός να διασχίσει κοιλάδες, όπως στην περιοχή του σημερινού Αρχαγγέλου, χρησιμοποιούν πάλι μεγάλες πεσσοστοιχίες με τις οποίες διαμορφώνουν «γέφυρες» για να φτάσει τελικά το νερό μέχρι την Νικόπολη.

- Στη Νικόπολη πως διαχειρίζονταν το νερό; Έφτανε μέχρι το κάθε σπίτι;

Όχι. Το νερό κατέληγε σε ένα μεγάλο «Νυμφαίο», δύο τεράστιες δεξαμενές δηλαδή, και από εκεί με μικρότερους αγωγούς διοχετεύονταν σε όλη την πόλη: σε δημόσιες κρήνες και στις δημόσιες «Θέρμες» (τα λουτρά τους).

Αεροφωτογραφία Ρωμαϊκού υδραγωγείου θέση Αγίου Γεωργίου

- Είναι ένα τεράστιο τεχνικό έργο. Πως θα μπορούσαμε να περιγράψουμε την κατασκευή του; Υποθέτω θα εργάστηκαν χιλιάδες άνθρωποι - από μηχανικούς, μέχρι ειδικευμένους τεχνίτες και δούλους.

Είναι ένα έργο σπουδαίο ακόμα και για τα σημερινά δεδομένα. Έπρεπε να εργαστούν πρώτα απ’ όλα τοπογράφοι, αυτοί θα επέλεξαν τα συγκεκριμένα σημεία απ’ όπου έπρεπε να διέλθει ο αγωγός.

Βάσει του εδάφους, των κλίσεων και του φυσικού ανάγλυφου, αυτοί χάραξαν επακριβώς την πορεία του και επέλεξαν την τεχνική λύση που έπρεπε να εφαρμοστεί σε κάθε σημείο: πεσσοστοιχία, σήραγγα ή κανάλι. Ειδικά η διάνοιξη των σηράγγων απαιτούσε τη γνώση εφαρμοσμένων μαθηματικών- οι εργασίες ξεκινούσαν ταυτόχρονα από τα δύο αντιδιαμετρικά σημεία της περιφέρειας κάθε βουνού και οι εργάτες που δούλευαν στην καθεμιά, συναντιούνται τελικά περίπου στο μέσο της συνολικής διαδρομής της.

Xάρτης της διαδρομής του υδραγωγείου, από τις πηγές μέχρι την Νικόπολη.

- Η ίδια μέθοδος που εφαρμόστηκε και στο περίφημο «Ευπαλίνειο Όρυγμα» στην Σάμο.

Ακριβώς. Η απαιτούμενη επιστημονική και τεχνική γνώση - μαθηματικών, γεωμετρίας, τοπογραφίας - για να συναντηθούν οι δύο διανοίξεις και να σχηματίσουν μια ενιαία σήραγγα, λειτουργική κιόλας όσον αφορά τη συνεχόμενη ροή του νερού, παραμένει και σήμερα εντυπωσιακή, πολύ υψηλού επιπέδου.

«Εκτός από τους τοπογράφους εργάστηκαν σίγουρα χιλιάδες τεχνίτες στο σκάψιμο των ορυγμάτων - και μετά στην επένδυση των τοιχωμάτων με έναν τύπο εξαιρετικά συμπαγούς κονιάματος (υδραυλικό κονίαμα) που είναι αδιάβροχο. Οι Ρωμαίοι είχαν πολύ καλή γνώση των υλικών - αυτοί έφτιαξαν το πρώτο είδος τσιμέντου και πήγαν πολλά βήματα μπροστά από τους Έλληνες όσον αφορά την εφαρμογή των υλικών. Και σίγουρα ένα πολύ μεγάλο μέρος από το εργατικό δυναμικό που χρησιμοποιούνταν σε κάθε τέτοιο κατασκευαστικό πρότζεκτ ήταν δούλοι, αλλά πρέπει να υπήρχαν και πολλοί ειδικευμένοι τεχνίτες μισθωμένοι, που πληρωνόντουσαν για τη δουλειά τους».

- Πόσα χρόνια μπορεί να διήρκεσε η κατασκευή του;

Σίγουρα κάποιες δεκαετίες - δεν ολοκληρώνονται σε καμιά περίοδο της ιστορίας τόσο μεγάλα τεχνικά έργα από τη μια μέρα στην άλλη. Η κατασκευή του ξεκίνησε σίγουρα πολύ σύντομα μετά την ίδρυση της Νικόπολης και έργα αυτού του μεγέθους χρηματοδοτούνταν απευθείας από τους αυτοκράτορες - δεν είχαν οι πόλεις τους τεράστιους οικονομικούς πόρους που απαιτούνταν.

- Κατασκευάστηκε λοιπόν με κεφάλαια της κεντρικής διοίκησης, κάτι σαν ΕΣΠΑ...;

(γελάει). Θα μπορούσαμε να το πούμε κι έτσι. Αργότερα, στα μέσα του 4ου αι. μ.Χ. έχουμε αναφορές για τις εργασίες συντήρησής του υδραγωγείου. Ειδικά τόσο εκτεταμένα τεχνικά έργα έπρεπε να συντηρούνται τακτικά - περιγράφεται σε ιστορικές μαρτυρίες η δυσχερής κατάσταση της Νικόπολης και τα μέτρα που έλαβε ο αυτοκράτορας Ιουλιανός για την συντήρηση του υδραγωγείου.

Είχε σημαντικές φθορές και δε λειτουργούσε, άλλα ακόμα και η συντήρησή του ήταν τόσο δαπανηρή που χρειαζόταν η αυτοκρατορική μέριμνα. Στην περιοχή του Κοκκινόπηλου, μια περιοχή με σημαντικά ευρήματα από την παλαιολιθική ακόμα εποχή, έχουν βρεθεί και «πηγάδια», μεγάλα φρεάτια που εξασφάλιζαν πρόσβαση μέσα στον αγωγό, για τις απαραίτητες εργασίες καθαρισμού και συντήρησης.

- Πότε σταμάτησε να λειτουργεί;

Δεν είμαστε σίγουροι για αυτό. Εφόσον τον 4ο αι. επιδιορθώνεται και αφού τον 5ο και 6ο αι. μ.Χ. η Νικόπολη ακόμα ακμάζει, θεωρούμε ότι μέχρι τον 6ο αι. μ.Χ. το υδραγωγείο λειτουργούσε. Μετά αρχίζουν οι βαρβαρικές επιδρομές, τον 7ο αι. συντελείται η κάθοδος των Σλάβων και σταδιακά η αστική ζωή στη Νικόπολη, όπως και στις περισσότερες πόλεις της αυτοκρατορίας, φθίνει. Παράλληλα με αυτή την αστική παρακμή, υποδομές όπως το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο, σταματούν να λειτουργούν. Οι κάτοικοι, πολύ λιγότεροι πλέον, ικανοποιούν τις ανάγκες τους για ύδρευση από πηγάδια ή τον ποταμό Λούρο.

- Σε ποια σημεία της διαδρομής του είναι επισκέψιμο το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο της Νικόπολης;

Στον Άγιο Γεώργιο, κοντά στις πηγές του νερού, είναι επισκέψιμο, όπως και στον Αρχάγγελο. Το Νυμφαίο της Νικόπολης, η κατάληξη δηλαδή του υδραγωγείου μέσα στον σημερινό αρχαιολογικό χώρο, επίσης είναι ανοικτό στο κοινό. Άλλα δύο κομμάτια του, στην Στεφάνη και στη Σκάλα Λούρου, εντάχθηκαν στο ΕΣΠΑ 2007- 2013 και πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες εργασίες συντήρησης και επισκευής. Και αυτά είναι επισκέψιμα πλέον, αλλά μετά από συνεννόηση με την Εφορεία Αρχαιοτήτων (Πρέβεζας).