ΤΟ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟ ΜΟΙΡΟΛΟΪ. Η ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ.

 Ράγισαν και οι πέτρες με το ηπειρώτικο μοιρολόι στην κηδεία του Κωνσταντίνου Κατσίφα

«Δεν υπάρχουν πιο γενναιόδωροι, δυνατοί και αισιόδοξοι άνθρωποι απ’ τους Έλληνες, ειδικά απ’ όσους ζουν στα χωριά κι ακόμα ειδικότερα απ’ τους Έλληνες της Ηπείρου.(…) Η Ελλάδα είναι ένα από τα πιο πλούσια έθνη, όσον αφορά στους πόρους, στους ανθρώπους, στην εξυπνάδα, στην ομορφιά, στον πολιτιστικό πλούτο, στη μουσική και στα τοπία. Όλοι οι υπόλοιποι απλά ζηλεύουν και περιμένουν να τους δουν να “πυροβολούν ο ένας τον άλλον”».

(από συνέντευξη τού Christopher King στο publishmagazine.gr την 18/2/2016).

«Για εμένα το δημοτικό τραγούδι είναι ένα άυλο πνευματικό κεφάλαιο, ένα ανεκτίμητο περιουσιακό στοιχείο που έχετε στην Ελλάδα και είναι καθαρά δικό σας....Μιλάμε για μια μουσική που επιβίωσε από τα δεινά της τουρκοκρατίας, άντεξε καθ’ όλη τη διάρκεια της και αναδύθηκε σχετικά απαράλλαχτη. Ο Αριστοτέλης θα μιλούσε για τη ψυχοδυναμική επίδραση της μουσικής, θα  έλεγε πως όταν ακούς τη μουσική να παίζεται άρτια, με τον σωστό τρόπο και για τον σωστό σκοπό και την ακούς με την ανάλογη  προσοχή, τότε αυτή η μουσική μπορεί να διεγείρει και ανασυντάξει ανάλογα  τα συναισθήματά σου, προς τη σωστή οδό. Έτσι αντιλαμβάνομαι εγώ την κάθαρση, ξεμπλέκει όλη την κακία που είναι μέσα μας και μας αναμορφώνει».

ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟ ΜΟΙΡΟΛΟΪ

Κρίστοφερ Κινγκ

Οδοιπορικό στην αρχαιότερη ζωντανή δημώδη μουσική της Ευρώπης

Συνηθίζουμε ν’ αντιλαμβανόμαστε τη μουσική σαν μια μορφή ψυχαγωγίας ― σαν μια πολυτέλεια, τελικά σαν κάτι το περιττό. Και πράγματι η μουσική που συνήθως ακούμε αυτόν το σκοπό έχει: να διασκεδάσει. Ποια ήταν όμως η πρωταρχική λειτουργία της μουσικής; Για ποιο λόγο άρχισαν κάποτε οι άνθρωποι να τραγουδούν και να χορεύουν;

Ο Κρίστοφερ Κινγκ, βραβευμένος μουσικός παραγωγός και μανιώδης συλλέκτης δίσκων γραμμοφώνου, υποστηρίζει ότι η μουσική στην πρωταρχική της μορφή είναι ένα γιατρικό για τις πληγές της ψυχής ― κάτι εξίσου απαραίτητο με τον αέρα και την τροφή.

Σταδιακά η μουσική έπαψε να έχει αυτή τη λειτουργία. Τα εύθραυστα πολιτισμικά οικοσυστήματα μες στα οποία η μουσική επιτελούσε το ιαματικό της έργο καταστράφηκαν.

 

Μ’ εξαίρεση μια απόμερη γωνιά της Ελλάδας, στις εσχατιές της Ευρώπης ― την Ήπειρο. Εδώ, σαν από θαύμα, κρατήθηκε ζωντανός ένας πανάρχαιος τρόπος ζωής που επέτρεψε στη μουσική να διατηρήσει το θεραπευτικό της ρόλο. Ο Κινγκ αναλαμβάνει να μας ξεναγήσει σ’ αυτόν το σκληρό μα μαγικό τόπο, όπου η μουσική γίνεται ένα με την ποίηση, το χορό και τη γιορτή.

Ο Κινγκ γράφει για την ιστορία της Ηπείρου και το μεγαλείο του το­πίου, για τα πανηγύρια, τα τσίπουρα και τους Τσιγγάνους οργανοπαίχτες, για τα συλλογικά βιώματα και τις κοινές αναμνήσεις. Μας μιλά για τη μουσική σαν θρήνο, σαν νανούρισμα και σαν παρηγοριά. Μας μιλά γι’ ανθρώπους που ξέρουν να πενθήσουν και ξέρουν να γλεντήσουν.

Συνδυάζοντας το φιλοσοφικό στοχασμό με την ιστορική περιγραφή, τη μουσικολογική ανάλυση με την ανθρωπολογική ματιά, η παθιασμένη και παιγνιώδης αυτή αφήγηση παίρνει τελικά τη μορφή ενός ερωτικού γράμματος στη μουσική και τους ανθρώπους της Ηπείρου.

ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Ειδικά για την ελληνική έκδοση, ο Κρίστοφερ Κινγκ μάς εισάγει στα τραγούδια του βιβλίου, παρουσιάζοντάς τα σε ψηφιακή επανεπεξεργασία από την ιδιωτική του συλλογή δίσκων γραμμοφώνου.

 «Η οδύσσεια αυτή θα λειτουργήσει μεταμορφωτικά σε οποιονδήποτε ενδιαφέρεται για τη δύναμη της μουσικής ― από πνευματική, πολιτιστική, ιστορική ή πολιτική σκοπιά. Μέσω μιας ανθρωπολογικής αστυνομικής ιστορίας, ο Κρίστοφερ Κινγκ αποκαλύπτει με μαεστρία λεπτομέρειες και υπόρρητες συνάφειες που προσωπικά δεν είχα ποτέ μου καν φανταστεί. Συναρπαστικό».

Jim Jarmusch

«Αυτό το συναρπαστικό, εμπεριστατωμένο και ιδιότυπο βιβλίο δεν είναι απλώς ένα πόνημα μουσικοκριτικής ούτε μονάχα μια φιλοσοφική εξερεύνηση σχετικά με το νόημα της μουσικής ― είναι επίσης ένα ταξιδωτικό ημερολόγιο, στο οποίο ο συγγραφέας βυθίζεται στην κουλτούρα του τόπου που επισκέπτεται».

New York Review of Books

«Απολαύστε την υπνωτιστική καθαρότητα του τοπίου ― φυσικού, ανθρώπινου και μουσικού― που φιλοτεχνεί [ο Κινγκ]. Το βάθος και η φρεσκάδα [της Ηπείρου] είναι αδιαμφισβήτητα, και ευχαριστώ τον κ. Κινγκ που μου πρόσφερε μια γουλιά».

Wall Street Journal

«Η κορύφωση της αφοσίωσης του Κινγκ στη μουσική αυτής της περιοχής και των δεσμών της με της χαμένες παραδόσεις της αμερικανικής δημώδους μουσικής… Όταν αφήνεις το βιβλίο, έχοντας διαβάσεις τις χυμώδεις περιγραφές των μουσικών κομματιών που αγαπά, η δική σου συλλογή θ’ αρχίσει ξαφνικά να λάμπει με μια παράξενη νέα δύναμη».

Oxford American

«Ένα βιβλίο που πρέπει να διαβαστεί απ’ όλους όσοι ενδιαφέρονται για τη μουσική, ακόμη κι αν το δικό τους χωριό το χωρίζει απέραντη απόσταση από την Ήπειρο… Ο Κινγκ μελετά τη μουσική ως μια πανίσχυρη μορφή επικοινωνίας, ως ένα εργαλείο με σκοπό τη γιατρειά ή ακόμη και την επιβίωση, ως ένα κοινό βίωμα της κοινότητας».

The National Herald

O Christopher C. King (1971) γεννήθηκε στη Βιρτζίνια των ΗΠΑ, όπου και ζει. Σπούδασε φιλοσοφία στο Radford University και στο Virginia Tech. Έχει επιμεληθεί, επεξεργαστεί και εκδώσει πολλές μουσικές ανθολογίες, κατά βάση προπολεμικής μουσικής. Το 2002 βραβεύτηκε με Grammy για τη δουλειά του ως μουσικού παραγωγού, ενώ στη συνέχεια έλαβε άλλες πέντε υποψηφιότητες για το ίδιο βραβείο. Γράφει τακτικά στο Paris Review και στο Oxford American.

Βραβευμένος μουσικός παραγωγός,  μ​​ανιώδης θηρευτής και συλλέκτης δίσκων  ο Κρίστοφερ Κινγκ, ο Αμερικανός συγγραφέας του βιβλίου «Ηπειρώτικο μοιρολόι: Οδοιπορικό στην αρχαιότερη ζωντανή δημώδη μουσική της Ευρώπης» (εκδόσεις Δώμα), πριν από δύο χρόνια έθεσε σε κυκλοφορία ένα μέρος του θησαυρού που έχει ανακαλύψει: 28 ακυκλοφόρητα ελληνικά παραδοσιακά τραγούδια, με τον τίτλο «Why the mountains are black – Primeval Greek Village Music: 1907-1960».  Τους  δίσκους  δεν τους συγκεντρώνει για να τους απολαμβάνει μόνον αυτός αλλά για να τους επαναποδώσει στο ακροατήριο. Ανακάλυψε στην Κωνσταντινούπολη δίσκους του Χαρισιάδη, 78 στροφών. Μαγεύτηκε ακούγοντάς τους και  έτσι  έγινε τακτικός επισκέπτης της Ηπείρου σαν κυνηγός της γεύσης και της γνώσης. Για να γνωρίσει, εκτός πολλών άλλων, την ιστορία του Ζούμπα και του Χαρισιάδη, δύο Ηπειρωτών  μουσικών

O Αμερικανός Christopher King έχει επιμεληθεί τα άλμπουμ “Beyond Rembetika: The Music and Dance of the Region of Epirus” [UK. JSP, 2012], “Five Days Married & Other Laments: Song and Dance from Nothern Greece, 1928-1958” [USA. Angry Mom Archives, 2013], “Alexis Zoumbas: A Lament for Epirus” [USA. Angry Mom Archives, 2014], “Why the Mountains are Black: Primeval Greek Village Music 1907-1960” [USA. Third Man Records, 2016] και “Kitsos Harisiadis: Lament In A Deep Style 1929-1931” [USA. Third Man Records, 2018].

Έχει κυκλοφορήσει και το βιβλίο Lament from Epirus: An Odyssey into Europe’s Oldest Surviving Folk Music [W. W. Norton & Company, May 29, 2018], που εσχάτως μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε και στην Ελλάδα υπό τον τίτλο Ηπειρώτικο Μοιρολόι: Οδοιπορικό στην αρχαιότερη δημώδη ζωντανή μουσική της Ευρώπης [Δώμα, 2018].

Κρίστοφερ Κινγκ
ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟ ΜΟΙΡΟΛΟΪ
Οδοιπορικό στην αρχαιότερη ζωντανή δημώδη μουσική της Ευρώπης

Τίτλος πρωτοτύπου: Lament from Epirus:
An Odyssey into Europe’s Oldest Surviving Folk Music

Μετάφραση: Αριστείδης Μαλλιαρός
Επιμέλεια: Θάνος Σαμαρτζής
Θεώρηση μετάφρασης: Νίκος Κουμπιάς
Διορθώσεις: Δημήτρης Ραπτάκης, Μαριλένα Καραμολέγκου & Μιχάλης Σαμαρτζής
Ζωγραφιά εξωφύλλου: Robert Crumb, Η ηπειρώτικη κομπανία του Λάζαρου Ρούντα στη Βίτσα, περ. 1930
Προσαρμογή εξωφύλλου: Ιφιγένεια Βασιλείου
Εκδοτική φροντίδα: Θάνος Σαμαρτζής & Μαριλένα Καραμολέγκου

«Ηπειρώτικο τραγούδι. Οδοιπορικό στην αρχαιότερη ζωντανή δημώδη μουσική της Ευρώπης» είναι ο τίτλος του βιβλίου του Κρίστοφερ Κινγκ (Christopher C. King) που κυκλοφόρησε αυτές τις ημέρες από τις εκδόσεις “Δώμα”.

Ο συγγραφέας μίλησε για το βιβλίο του στο Ωδείο Αθηνών (4/12), συζητώντας με τους εκδότες του Μαριλένα Καραμολέγκου και Θάνο Σαμαρτζή.

Αμερικανός μουσικολόγος, μουσικός παραγωγός, συγγραφέας και επιμελητής ήχου ιστορικών μουσικών έργων, ο Κινγκ ζει τα τελευταία χρόνια κατά διαστήματα στη Βίτσα Ζαγορίου και έχει επιδοθεί στη συστηματική μελέτη και καταγραφή των ηπειρώτικων μοιρολογιών.

Το παραδοσιακό τραγούδι, όπως παρατήρησε, μεταξύ άλλων, στο Ωδείο Αθηνών ο Κινγκ, είναι ο τρόπος που έχει ο βοσκός από τη μια πλευρά για να ελέγχει τα ζώα του και από την άλλη για να προσφέρει ηρεμία στους ανθρώπους. Το παραδοσιακό τραγούδι της Ηπείρου έχει ορχηστρικό χαρακτήρα και το ηπειρώτικο μοιρολόι επιδιώκει να ανακουφίσει την καρδιά από το βάρος της απώλειας, αποτελώντας θεμελιώδη θεραπεία για το πένθος – πρόκειται για μια μεταρσιωμένη μελαγχολία. Το τραγούδι και η μουσική γενικότερα στα χωριά της Ηπείρου δεν είναι διασκέδαση, αλλά συμμετοχή σε μια διαδικασία κοινής θεραπείας, μια ίαση που είναι τόσο αναγκαία όσο και το γάλα της μάνας. Σύμφωνοι, τόνισε ο Κινγκ, το παραδοσιακό τραγούδι μπορεί να είναι και διασκέδαση, ο κύριος σκοπός του όμως παραμένει η μέθεξη.

Τι ήταν εκείνο που έκανε τον Κινγκ να επικεντρώσει την προσοχή του στα χωριά της Ηπείρου και όχι σε άλλες αγροτικές κοινότητες στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό; 
Η ηπειρώτικη δημοτική μουσική, ξεκαθάρισε ο ομιλητής, είναι σημαντική λόγω της παλαιότητάς της. Επιπροσθέτως, έμεινε ανόθευτη από οθωμανικές επιρροές, ίσως λόγω της απομόνωσης στην οποία έζησε ο τόπος επί δεκαετίες – ίσως και λόγω της ανεξαρτησίας και της υπερηφάνειας των κατοίκων του.

Προτού ασχοληθεί με το ηπειρώτικο μοιρολόι ο Κινγκ μελέτησε τη μουσική των μαύρων του αμερικανικού Νότου ενώ ξέρει πολύ καλά και τη μουσική των τσιγγάνων. Οι τσιγγάνοι και οι μαύροι ήταν περιθωριοποιημένες κοινωνικά και πολιτισμικά ομάδες και για μεγάλο διάστημα πιστευόταν πως τα μέλη τους είχαν μαγικές ικανότητες. Το ηπειρώτικο παραδοσιακό τραγούδι προϋποθέτει παρόμοιες κοινωνικές συνθήκες. Κλείνοντας, ο Κινγκ είπε ότι δυσκολεύεται να επικοινωνήσει με μουσική που έχει γραφεί μετά τη δεκαετία του 1940. Ίσως επειδή η μουσική την οποία έχουμε συνηθίσει να ακούμε έχει σκοπό να ψυχαγωγήσει. 
Η πρωταρχική, ωστόσο, λειτουργία της μουσικής, ο λόγος για τον οποίο άρχισαν κάποτε οι άνθρωποι να τραγουδούν και να χορεύουν, ήταν να βρουν ένα γιατρικό για τις πληγές της ψυχής, κάτι εξίσου απαραίτητο με τον αέρα και την τροφή. Σταδιακά βέβαια η μουσική έπαψε να έχει αυτή τη λειτουργία και τα εύθραυστα πολιτισμικά οικοσυστήματα εντός των οποίων επιτελούσε το ιαματικό της έργο καταστράφηκαν.

Με εξαίρεση μια απόμερη γωνιά της Ελλάδας, στις εσχατιές της Ευρώπης – την Ήπειρο. Εδώ, σαν από θαύμα, όπως γράφει και στο βιβλίο του ο Κινγκ, κρατήθηκε ζωντανός ένας πανάρχαιος τρόπος ζωής που επέτρεψε στη μουσική να διατηρήσει τον θεραπευτικό της ρόλο. Και η έρευνα του Αμερικανού μελετητή είναι μια ξενάγηση σε αυτόν τον σκληρό αλλά και μαγικό τόπο, όπου η μουσική γίνεται ένα με την ποίηση, τον χορό και τη γιορτή. Ο Κινγκ γράφει για την ιστορία της Ηπείρου και το μεγαλείο του το­πίου, για τα πανηγύρια, τα τσίπουρα και τους τσιγγάνους οργανοπαίχτες, για τα συλλογικά βιώματα και τις κοινές αναμνήσεις. Και η μουσική μεταμορφώνεται στις σελίδες του σε θρήνο, σε νανούρισμα και σε παρηγοριά.

 

ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΕΣ  ΜΟΥΣΙΚΕΣ  ΦΡΑΣΕΙΣ

«Ο ζωντανός ο χωρισμός, παρηγοριά δεν έχει».

«Και τα τραγούδια λόγια είναι, τα λεν οι πικραμένοι·

 πάσχουν να βγάλουν το κακό, μα το κακό δεν βγαίνει».

Στον Κάτω Κόσμο  «βιολιά δεν παίζουνε, παιγνίδια δεν βαρούνε».

Την πίστη αυτή του δημοτικού μοιρολογιού την είχε διατυπώσει, σε άλλη φάση της ελληνικής γλώσσας, και ο Θέογνης από τα Μέγαρα, τον 6ο αιώνα π.Χ.  Οποιος κατεβεί στο Ερεβος, έλεγε σε ποίημά του, «τέρπεται, ούτε λύρης, ούτ’ αυλητήρος ακούων».

«Προτού οι εξωγενείς δυνάμεις της νεωτερικότητας διεισδύσουν στην ελληνική ύπαιθρο, κάθε χωριό ήταν ένα ολόκληρο σύμπαν. Για πολλούς ανθρώπους, τούτοι οι οικισμοί αντιπροσώπευαν το σύνολο του γνωστού κόσμου. Οι αντιλήψεις ήταν τοπικές και μεταδίδονταν απ’ τον ένα στον άλλο».

«Φυσικά η έρευνα μου πήρε αρκετό χρόνο, αλλά ουσιαστικά αυτό που μου προσέφερε τις περισσότερες γνώσεις ήταν το γεγονός ότι ήμουν εκεί στην Ελλάδα πολλαπλές φορές. Για παράδειγμα, έμαθα περισσότερα περνώντας τέσσερις ώρες στο σπίτι μιας οικογένειας Σαρακατσάνων στην Βίτσα –στο σπίτι του Στράτου Χαρίση– παρά διαβάζοντας μερικά βιβλία με θέμα τους Σαρακατσάνους».

(topoikaitropoi.gr, 20/11/2016)

 

«Όποιος πιστεύει πως η αληθινή και σπουδαία τέχνη είναι αυτή που τα ραδιόφωνα, οι τηλεοράσεις και τα υπόλοιπα Μέσα διαλαλούν από το πρωί ως το βράδυ σαν πραμάτια που ξέμεινε απούλητη, είναι πολύ γελασμένος. Η ακριβή και σπουδαία τέχνη θέλει ψάξιμο, αναζήτηση και υπομονή. Είναι λίγη, είναι “ακριβή”, είναι κρυμμένη και δεν θέλει να φανερώνεται σε όσους πιστεύουν σε ό,τι τους σερβίρουν και σε ό,τι είναι εύκολα προσβάσιμο. Αν είχαμε μια στάλα αυτοεκτίμηση ως έθνος θα είχαμε εδώ και καιρό δοξάσει πολλά και πολλούς που έχουν μείνει στο σκοτάδι ή στο ημίφως κι αν αισθανόμασταν ένα τόσο δα χρέος προς τον νεότερο πολιτισμό μας θα τον είχαμε αναδείξει πραγματικά και θα του είχαμε δώσει τη διάσταση που του αναλογεί».

Τα πολυφωνικά τραγούδια της  Ηπείρου

Ντοκιμαντέρ  «Ρίζες» της Ελίζας Σόρογκα.

Στο ντοκιμαντέρ  δύο ηλικιωμένες γυναίκες μιλούν για τη μοίρα τους: δύσκολη ζωή, μόχθος, μοναξιά και εγκαρτέρηση. Οι γάτες και οι κατσίκες μπερδεύονταν στα πόδια τους, η κάμερα της Αίγλης Δράκου τους χάριζε ωραία κοντινά πλάνα, ενώ στο βάθος υψώνονταν τα βουνά της Ηπείρου. Και κάτι φοβερά φεγγάρια.

Στο δεύτερο μέρος, η σκηνή γέμισε από τις «Κυράδες της Ανω Δερόπολης», το πολυφωνικό σύνολο «Χαονία» και δύο από τις «Ισοκράτισσες». Τρεις γενιές τραγουδίστριες ένωσαν τη φωνή τους σε ένα ηχητικό ψηφιδωτό μαρτυριών. Το πολυφωνικό ηπειρώτικο τραγούδι και αυτή η τελευταία γενιά βιωματικών ερμηνευτριών φέρουν ανέπαφη τη μνήμη ενός τόπου ενιαίου και αδιαίρετου, που έθρεψε όσους η Ιστορία σκόρπισε αργότερα στους τέσσερις ανέμους.

ΒΙΒΛΙΑ  ΓΙΑ  ΤΗΝ  ΜΟΥΣΙΚΗ  ΤΗΣ  ΗΠΕΙΡΟΥ

Ονόματα ξένων ελληνιστών ή φιλελλήνων που πρώτοι εξέδωσαν ελληνικά δημοτικά τραγούδια ή τα μετέφρασαν εγκαίρως και εγκύρως: Φωριέλ, Τομμαζέο, Κιντ, Πάσσοβ, Βίλχελμ Μύλλερ και ο  Γκαίτε βέβαια.   
 Άλλοι  άξιοι  μελετητές  της  δημοτικής  μας ποίησης  είναι  ο Βάλτερ Πούχνερ  και  ο Γκυ Σωνιέ. 

 

α. Δημητρίου Β. Οικονομίδου: Τα Βορειοηπειρώτικα Δημοτικά Τραγούδια / Τα τραγούδια της ξενιτειάς [Αθήναι 1954] 

β. Φώτου Γιοφύλη: Τα Ηπειρώτικα Ήθη, Έθιμα και Τραγούδια  / Μελέτη ξανατυπωμένη από τη «Φιλολογική Πρωτοχρονιά» του 1958 [Αθήνα 1958] 

γ. Ηπειρώτικα Δημοτικά Τραγούδια / 1000-1958 [Πύρρος, Αθήναι 1959] 

δ. Δέσποινα Μαζαράκη (πρόλογος του Samuel Baud-Bovy): Τo λαϊκό κλαρίνο στην Ελλάδα [α έκδοση 1959, β έκδοση Κέδρος, 1984]  

ε. Σπύρου Γ. Μουσελίμη: Δημοτικά Τραγούδια της Ηπείρου (Περιφέρεια Σουλίου) [Ανάτυπο εκ της «Ηπειρωτικής Εστίας», Γιάννινα 1968] 

στ. Samuel Baud-Bovy (σημείωμα του Φοίβου Ανωγειανάκη): Δοκίμιο για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι [Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο 1984] 

ζ. Π. Αραβαντινός: Ηπειρώτικα Τραγούδια / Συλλογή Δημωδών Ασμάτων [Δαμιανός-Δωδώνη, 1996] 

η. G. Saunier: Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια / Τα μοιρολόγια [Νεφέλη, 1999]

 ΖΗΝΩΝ  ΠΑΠΑΖΑΧΟΣ