Αυτόχθονες Έλληνες: Το μυστήριο της Ομηρικής Ιθάκης :“Ο αγρός του Εύμαιου”.

Ο Γεράσιμος Λυκούδης του Γαβριήλ, με συγγραφικό έργο για το θέμα και μετά από επίπονη και επίμονη έρευνα, με στοιχεία, καταρρίπτει τους μέχρι τώρα ισχυρισμούς αρχαιολόγων, ιστορικών και ερευνητών, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η Ομηρική Ιθάκη βρίσκεται στην χερσόνησο της Παλικής στην Κεφαλονιά. Συγκεκριμένα, τη Δευτέρα 6 Αυγούστου 2018 στον περίβολο χώρο του βιβλιοπωλείου του Χαράλαμπου Μουρελάτου στο Ληξούρι, παρουσίασε την πολυετή έρευνά του σε ένα ειδικό κοινό, όπως ειδικό ήταν και το θέμα του.

Η μέχρι τώρα αναζήτηση της Ομηρικής Ιθάκης καταλήγει σε ένα πλήρη αποπροσανατολισμό, γιατί η σημερινή Ιθάκη δεν ανταποκρίνεται στις περιγραφές του Ομήρου με αποτέλεσμα οι ερευνητές να φτάνουν σε αδιέξοδο, και να καταλήγουν να αμφισβητούν τον Ομήρο, ισχυρίζεται στο βιβλίο του “Αλεξιάδα, Ροβέρτος Γυισκάρδος και Ομηρική Ιθάκη” ο κ. Λυκούδης.

Ξεκινώντας την παρουσίασή του, αναφέρθηκε στην Άννα Κομνηνή και την εξιστόρισή της για τον Ροβέρτο Γυισκάρδο, ο οποίος με το πλοίο του ενώ πλέει στις ακτές της Παλικής, ζητάει δροσερό νερό λόγω του πυρετού που τον διακατείχε. Οι ναύτες του προσεγγίζουν τις ακτές και ρωτούν που βρίσκονται. Παίρνουν από τους ντόπιους την απάντηση: “αυτό το νησί που βλέπετε είναι η Ιθάκη”. Σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή, η γαλέρα βρίσκεται έξω από τον Αθέρα, και οι Νορμανδοί του Γιυσκάρδου στην Ιθάκη, την Ομηρική Ιθάκη. Σε ένα χιλιόμετρο βρίσκουν πηγή με φρέσκο νερό.

Η κυρίως παρουσίαση είχε τον τίτλο “Ο αγρός του Εύμαιου”.

Ο Εύμαιος ήταν ο επιστάτης χοιροβοσκός του Οδυσσέα. Το χοιροστάσι σύμφωνα με τις περιγραφές του Όμηρου βρίσκεται σε πλάτωμα υψώματος όπου φυλάσονται 600 χοιρομητέρες και έξω από το χοιροστάσι βρίσκονται ελεύθεροι οι κάπροι. Σε μικρή απόσταση από το χοιροστάσι υπάρχει πηγή, αλλά και πηγάδια. Ο τόπος είναι κατάφυτος με πουρνάρια με τα βελανίδια τους να τρέφουν τους χοίρους.

Ο κ. Λυκούδης λέξη προς λέξη, προσπαθεί να ερμηνεύσει τις περιγραφές του Ομήρου, συγκρίνοντάς τις με τον χώρο όπου ισχυρίζεται ότι μπορούσε να είναι το ομηρικό χοιροστάσιο, με δεδομένο ότι στην σημερινή ορεινή Ιθάκη δεν υπάρχει κάποιο πλάτωμα σε ύψωμα κοντά σε ακτή όπου υποτίθεται ότι αποβιβάστηκε ο Οδυσσέας και επισκέφτηκε σαν ζητιάνος τον Εύμαιο, αλλά και φρέσκο τρεχούμενο νερό στην άνυδρη Ιθάκη.

Άλλο βασικό στοιχείο είναι οι χρόνοι μετάβασης. Η διαδρομή από το χοιροστάσιο στο παλάτι και πίσω, δεν υπερβαίνει κάποιες ώρες, βγάζοντας το συμπέρασμα ότι το παλάτι βρίσκεται σε μικρή απόσταση. Άλλο στοιχείο είναι η ύπαρξη Μυκηναϊκού νεκροταφείου, κάτι που μαρτυρά ότι κοντά υπάρχει και πόλη.

Μεταξύ άλλων την παρουσίαση τίμησαν με την παρουσία τους: ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Μεταλληνός, η καθηγήτρια σε Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας Ειρήνη Βαλλερά, ο Αντιδήμαρχος κ. Γιώργος Κατσιβέλης, ο καθηγητής, ιστορικός και συγγραφέας κ. Νικόλαος Μοσχονάς, η εκδότης του περιοδικού «ΚΕΦΑΛΟΝΙΤΙΚΗ ΠΡΌΟΔΟΣ» κ. Αμαλία Βουτσινά, ο γιατρός Γεώργιος Κουρής, επιστήμονες και ερευνητές ομηρικών θεμάτων.

Λιβέριος Πετρίδης

Ολόκληρη η παρουσίαση του Γεράσιμου Λυκούδη

Ο αγρός του Εύμαιου.

Αλεξιάδα, Ροβέρτος Γυισκάρδος και Ομηρική Ιθάκη.

Η Πορφυρογέννητη Άννα Κομνηνή

Ροβέρτος Γυισκάρδος

Η Πορφυρογέννητη Άννα Κομνηνή, κόρη του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄, στο ιστορικό της σύγγραμμα Αλεξιάδα, μας εξιστορεί τις προσπάθειες των Νορμανδών να καταλάβουν το Βυζαντινό Θέμα της Κεφαλονιάς με απώτερο σκοπό την κατάλυση της Αυτοκρατορίας. Συγκεκριμένα μας λέει πώς ο Νορμανδός ηγέτης Ροβέρτος Γυισκάρδος «εἰς μονήρη γαλέαν εἰσελθὼν», «μπαίνοντας σε μοναχική γαλέρα» τον Ιούλιο του 1085, πλέει από τον Αμβρακικό κόλπο όπου είναι ελλιμενισμένες οι κύριες δυνάμεις του, για να συναντήσει τον γιο του Ρογήρο Μπόρσα, που τον είχε στείλει με μερικά πλοία στην Κεφαλονιά, για να την κυριεύσει.

Το κάστρο του Αγίου Γεωργίου στην Κεφαλονιά

Ρογήρος Μπόρσα

Γράφει η Άννα Κομνηνή. «Και πριν ακόμη ενωθεί με τις υπόλοιπες δυνάμεις και τον γιο του, περιμένοντας ακόμα γύρω από τον Αθέρα (που είναι ένα ακρωτήριο της Κεφαλονιάς), καταλαμβάνεται από λάβρο πυρετό». Η Ξαφνική «ασθένεια» υποχρεώνει τον Γυισκάρδο να σταματήσει την πλεύση του. Μη μπορώντας να αντέξει τη φλόγωση που νοιώθει, ζήτησε να του φέρουν κρύο νερό. Και ενώ οι άνδρες του διασκορπίστηκαν σε διάφορες κατευθύνσεις για να αναζητήσουν δροσερό νερό, ένας ντόπιος τους είπε, «ὁρᾶτε ταυτηνὶ τὴν νῆσον τὴν Ἰθάκην.» ’’βλέπετε αυτό εδώ το νησί την Ιθάκη.»

Ο Γυισκάρδος όμως πέθανε και οι Νορμανδοί αποχώρισαν άτακτα. Ο Ροβέρτος ενταφιάστηκε στη Μονή της Αγίας Τριάδας της Βενόζας, στη Λουκανία της «Μεγάλης Ελλάδας», δίπλα στα μεγαλύτερα αδέλφια του.

Μονή της Αγίας Τριάδας της Βενόζας, στη Λουκανία της «Μεγάλης Ελλάδας»
Επίσης και από την παράθεση των στοιχείων που προέκυψαν από την έρευνα φάνηκε, πως όλες οι περιγραφές ταιριάζουν στην χερσόνησο της Παλικής, που βρισκόταν μπροστά στα μάτια των επίδοξων κατακτητών. Το Θιάκι δεν φαίνεται από εκεί και όλα διαδραματίστηκαν γύρω από τη βόρια Παλική. Έτσι με αυτή την ιστορική καταγραφή της Άννας Κομνηνής ταυτίζεται η Παλική και ο Αθέρας με την Ομηρική Ιθάκη. Στη μελέτη μου έδειξα ότι οι πληροφορίες της Άννας Κομνηνής είναι ακριβείς, επιβεβαιώνονται δε και από άλλες πηγές.

Το Θιάκι δεν φαίνεται από εκεί και όλα διαδραματίστηκαν γύρω από τη βόρια Παλική

Πρόπερσι παρουσίασα το θέμα «Το λιμάνι του Φόρκυνα». Η Ιθάκη που περιγράφει ο Όμηρος έχει κατάλληλα λιμάνια στα οποία μπορούν να προσεγγίσουν και να αράξουν πλοία με ασφάλεια. Ένα από αυτά είναι το λιμάνι του Φόρκυνα, ο οποίος ήταν θαλάσσια θεότητα. Στο λιμάνι του Φόρκυνα αποβιβάστηκε ο Οδυσσέας από τους Φαίακες, πατώντας πάλι στη γη της πατρίδας του μετά από 20 χρόνια.
Προσεγγίσαμε το θέμα ακολουθώντας τις περιγραφές του Ομήρου, έχοντας πάντοτε στο νου μας πως το τοπίο σε όλα τα νησιά που διεκδικούν την Ομηρική Ιθάκη είναι στα κύρια χαρακτηριστικά του όμοιο. Εστιάσαμε λοιπόν αναγκαστικά στις λεπτομέρειες για να καταλήξουμε στα συμπεράσματά μας όσο γίνεται πιο αντικειμενικά και τεκμηριωμένα. Το λιμάνι του Φόρκυνα διεκδικούν οι εξής τοποθεσίες αντίστοιχων θεωριών: Στο Θιάκι 2: το Βαθύ και ο όρμος του Σταυρού, στη Λευκάδα τα Σύβοτα, και 2 στην Κεφαλονιά η Σάμη της θεωρίας του Πόρου και ο Αθέρας της Παλικής.

Έχει εκατέρωθεν απόκρημνες ακτές που καταλήγουν σε αμμουδιά Στο βάθος του λιμανιού μετά τη αμμουδιά, υπάρχει ήμερη ελιά και πολύ κοντά της θαλασσινό σπήλαιο. Μετά την αμμουδιά υπάρχει εύφορη καλλιεργημένη έκταση.Με την ανάλυση που κάναμε φάνηκε πως το Ομηρικό λιμάνι του Φόρκυνα είναι ο όρμος του Αθέρα.Ας έλθουμε τώρα στο σημερινό μας θέμα, Ο αγρός του Εύμαιου

Το θέμα είναι μέρος του συγγράμματος:Ο ΟΜΗΡΟΣ Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΕΠΩΝ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΙΘΑΚΗ

Παραθέτοντας ένα προς ένα όλα τα επί μέρους στοιχεία, δείξαμε πως ο Αθέρας σε αντίθεση με τους άλλους προτεινόμενους τόπους ανταποκρίνεται πλήρως στις ομηρικές περιγραφές.

Η Αθηνά με τον Οδυσσέα στο λιμάνι του Φόρκυνα, αφού έκρυψαν τα δώρα των Φαιάκων στο σπήλαιο των Νυμφών, κατέστρωσαν το σχέδιο δράσης για την εξόντωση των μνηστήρων. Η θεά μεταμόρφωσε τον Οδυσσέα σε γέρο ζητιάνο, και τον συμβούλευσε να πάει στο χοιροστάσιο που επιστατούσε ο Εύμαιος (Οδ. ν΄404–410): «και εσύ πρώτα απ’ όλα να πας στον χοιροτρόφο, που είναι επιστάτης στους χοίρους σου, που επίσης τρέφει φιλική διάθεση για σένα, και αγαπά το παιδί σου και τη συνετή Πηνελόπη. Θα τον βρεις να παραστέκει τους θηλυκούς χοίρους (σύεσσι παρήμενον). Αυτές (αἱ δὲ) τρέφονται από την πέτρα του Κόρακα κι απ’ την Αρέθουσα κρήνη (νέμονται πὰρ Κόρακος πέτρῃ ἐπί τε κρήνῃ Ἀρεθούσῃ), τρώγοντας άφθονα βελανίδια και πίνοντας μελανό νερό (μέλαν ὕδωρ), αυτά που τρέφουν το θαλερό λίπος των χοίρων.»

Κοντά στο λιμάνι του Φόρκυνα υπάρχει χοιροστάσιο που επιστατεί ο Εύμαιος. Στο περιφραγμένο μαντί, σε 12 χοιροστάσια διατρέφονται 600 χοιρομητέρες με τα νεογέννητα χοιρίδιά τους. Οι θηλυκοί χοίροι, που θηλάζουν τα νεογέννητά τους, δεν μετακινούνται αλλά ταΐζονται με τα αναγκαία για τη διατροφή τους βελανίδια και νερό, από την περιοχή όπου είναι η πέτρα του Κόρακα και η Αρέθουσα κρήνη, που πρέπει να βρίσκονται όσο γίνεται πιο κοντά στη χοιρόμαντρα. Εκεί και στη γύρω περιοχή βόσκουν και 360 αρσενικοί χοίροι. Η περιοχή είναι κατάφυτη από βελανιδιές. Πρόκειται για το γνωστό στα νησιά μας πουρνάρι που έχει την επιστημονική ονομασία Δρυς η κοκκοφόρος.

Οι ανάγκες των θηλυκών χοίρων για το απαραίτητο νερό καλύπτονται από την περιοχή της Αρεθούσας κρήνης. Το νερό χαρακτηρίζεται από τον Όμηρο μέλαν ὕδωρ δηλαδή μελανό νερό. Μελετώντας όλες τις αναφορές του Ομήρου σε ύδατα βλέπουμε ότι ο επιθετικός προσδιορισμός διαφέρει ανάλογα με την όψη τους. Γάργαρα όταν ρέουν στο φως ή μελανά όταν βρίσκονται σε βάθος, σε υδάτινους συλλέκτες και ταμιευτήρες και σε πηγάδια.

Επανερχόμαστε στη ροή των γεγονότων. Στην αρχή της ραψωδίας ξ΄ μαθαίνουμε πώς έφτασε ο Οδυσσέας στο χοιροστάσιο. «Κατόπιν αυτός (ο Οδυσσέας) από το λιμάνι ανέβηκε τραχύ μονοπάτι ανάμεσα από τις κορυφές (δι᾽ ἄκριας) μέσα σε δασωμένο τόπο, προς αυτόν που υπέδειξε η Αθηνά τον θείο χοιροτρόφο.»

Και τον βρήκε να είναι καθισμένος μέσα στον πρόδομο, εκεί όπου ήταν δομημένη υπερυψωμένη αυλή, μέσα σε περίβλεπτο χώρο, ωραία και μεγάλη, κυκλοτερή. Αυτήν ακριβώς ο χοιροτρόφος μόνος του κατασκεύασε …, με πέτρες που έσυρε και περίφραξε με αγριαπιδιά. Και απ’ έξω έμπηξε στη σειρά παλούκια εδώ κι εκεί καθ’ όλο το μήκος, στερεά και πυκνά, σχίζοντας τα μαύρα κλαδιά του πουρναριού.» (Οδ. ξ΄1-20).

Μελετώντας εγχειρίδιο χοιροτροφίας υπολόγισα ότι ένα χοιροστάσιο σαν του Εύμαιου χρειάζεται έκταση 3- 4 στρεμμάτων.

Άρα οι εγκαταστάσεις του χοιροστασίου βρίσκονται σε αγρό, σε καλλιεργήσιμο δηλαδή έδαφος, σε έσχατη άκρη του νησιού.

Πόσο χρόνο χρειάστηκε ο Οδυσσέας για να διανύσει αυτήν την απόσταση;

Και στα δύο έπη οι παραγωγικές δραστηριότητες ξεκινούν με το χάραμα και τελειώνουν το δειλινό πριν τη δύση του ήλιου. Τα γεγονότα στην Οδύσσεια εξελίσσονται άνοιξη που σημαίνει πως κατά προσέγγιση ο ήλιος ανατέλλει και δύει στις έξι. Οι Φαίακες άφησαν τον Οδυσσέα στην αμμουδιά το ξημέρωμα και αναχώρησαν. Κατόπιν ξύπνησε ο Οδυσσέας, παρουσιάστηκε η θεά Αθηνά, και ακολούθησαν διάλογοι. Στη συνέχεια μετέφεραν και φύλαξαν τα δώρα στο σπήλαιο των νυμφών, επέστρεψαν στην αμμουδιά και κατέστρωσαν το σχέδιο δράσης. Η Αθηνά μεταμόρφωσε τον Οδυσσέα σε γέρο ζητιάνο και αυτός κίνησε για το χοιροστάσιο. Όλα αυτά για να γίνουν θα χρειάστηκαν περίπου δύο ώρες. Άρα ο Οδυσσέας παίρνει το μονοπάτι προς το χοιροστάσιο γύρω στις οκτώ το πρωί. Όταν έφτασε στο χοιροστάσιο, είχαν τελειώσει οι πρωινές εργασίες και βρήκε τον Εύμαιο να κάθεται και να φτιάχνει πέδιλα για τα πόδια του. Πιστεύω ότι έφτασε το αργότερο στις 10 το πρωί και αυτό θα φανεί στην εξιστόρηση που ακολουθεί.

Ο Εύμαιος υποδέχθηκε τον ξένο και εφάρμοσε τους απαράβατους νόμους της φιλοξενίας. Έσφαξε δύο γουρουνόπουλα τα τεμάχισε, τα πέρασε σε σούβλες και κάθισαν να φάνε και να πιούν. Αυτό το χορταστικό γεύμα έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί αν η άφιξη του Οδυσσέα στη χοιρόμαντρα γινόταν μετά το μεσημέρι, κοντά στην επιστροφή των βοσκών, δεν υπήρχε λόγος να παρατεθεί. Μετά από συζήτηση που κράτησε μέχρι το τέλος της ημέρας ο Εύμαιος κατάλαβε πως ο ξένος δεν είναι τυχαίο πρόσωπο και μόλις μαζεύτηκαν πάλι οι βοσκοί το σούρουπο παρέθεσε πλούσιο δείπνο: κι από την άλλη σηκωνόταν ανείπωτο γρύλισμα των χοίρων που μαντρώνονταν (συῶν αὐλιζομενάων) αλλ’ όμως ο εξαίρετος χοιροτρόφος (ο Εύμαιος) φώναξε (ἐκέκλετο1) στους συντρόφους του: φέρτε τον καλύτερο απ’ τους χοίρους, να τον σφάξω για τον φιλοξενούμενο.» Η χρονική απόσταση μεταξύ των δύο γευμάτων πρέπει είναι αρκετές ώρες, γιατί κανείς όσο κι αν είναι πεινασμένος, δεν μπορεί μετά από γεύμα με ένα γουρουνόπουλο, να γευματίσει πάλι μετά από λίγη ώρα.

Αυτό φαίνεται και από τη σκηνοθετική παράθεση τους από τον Όμηρο. Από την ώρα που ο Οδυσσέας πήρε το μονοπάτι μέχρι να φθάσει στο Εύμαιο μεσολαβούν μόνο 4 στίχοι και ακολουθούν τα περιστατικά τις υποδοχής σε 71 στίχους.

Κατόπιν αφήνει τον χρόνο να κυλήσει μέσα στην καλύβα με φαγοπότι και αφηγήσεις που εκτίνονται σε 334 στίχους και τα υπόλοιπα γεγονότα από την άφιξη των βοσκών μέχρι το κλείσιμο της μέρας, καλύπτονται μέσα σε 123 στίχους. Όπως βλέπουμε το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας ο Ποιητής το καλύπτει μεταξύ της άφιξης του Οδυσσέα στο χοιροστάσιο και της επιστροφής των βοσκών σ’ αυτό, μέσα από περιγραφές 405 στίχων, από το σύνολο των 533 της ραψωδίας ξ΄. Μετά από όλα αυτά που εξετάσαμε, πιστεύω ότι ο Οδυσσέας έφτασε στην χοιρόμαντρα πριν το μεσημέρι, αφού είχε κάνει ανηφορική πορεία σε δύσβατο μονοπάτι, καλύπτοντας απόσταση λίγων χιλιομέτρων. Τόσο θεωρώ ότι απέχει το λιμάνι του Φόρκυνα από το χοιροστάσιο του Εύμαιου.

Το χοιροστάσιο απέχει από το μέρος όπου μαντρώνονται οι αρσενικοί χοίροι. Η απόσταση δεν είναι μικρή αλλά ούτε και πολύ μεγάλη. Υπάρχει οπτική επαφή μεταξύ τους και η κραυγή ακούγεται από το ένα μέρος στο άλλο, αφού όταν είδε τους βοσκούς να έρχονται ο Εύμαιος τους φώναξε να φέρουν τον καλύτερο χοίρο. Όπως είδαμε πιο πάνω, οι χοίροι έχουν μαντρωθεί από τους βοσκούς σε στάνη που περιλαμβάνει ένα κοίλωμα μέσα σε βράχο. Το μέγεθός του δεν διευκρινίζεται από τον Ποιητή, αλλά αν δεχθούμε ότι και οι 360 χοίροι χωρούσαν να κοιμηθούν μέσα σ’ αυτό θα πρέπει να είχε εμβαδόν πολλών τετραγωνικών μέτρων. Από την περιγραφή και επειδή ο Όμηρος δεν αναφέρει τον χώρο ως σπέος ή ἂντρον αλλά ως πέτρῃ γλαφυρῇ, ὕπο την οποία συγκεκριμένα πήγε να μείνει για ύπνο ο Εύμαιος, πιστεύω ότι πρόκειται για σπηλαιώδες κοίλωμα μέσα σε βράχο μεσαίου ή μικρού μεγέθους, που χρησίμευε κυρίως για κατάλυμα του χοιροτρόφου, ενώ οι χοίροι πλάγιαζαν και μέσα και σε περιφραγμένη και στεγασμένη στάνη έξω από αυτό, όπως τα καταλύματα των θηλυκών χοίρων στο χοιροστάσιο.

Τώρα πρέπει να εξετάσουμε μια άλλη παράμετρο: πόσο απέχει το χοιροστάσιο από το άστυ της Ιθάκης.

Την μεθεπόμενη μέρα της άφιξης του Οδυσσέα φθάνει στο χοιροστάσιο επιστρέφοντας από την Πύλο ο Τηλέμαχος. Στην καλύβα ο Οδυσσέας και ο Εύμαιος το προηγούμενο βράδυ κουβέντιαζαν μέχρι αργά. Τις πρώτες πρωινές ώρες ξύπνησαν γιατί οι εργασίες της ημέρας έπρεπε να ξεκινήσουν. Την ίδια ώρα έφθασε και το πλοίο του Τηλέμαχου. Γευμάτισαν στην παραλία και ο Τηλέμαχος είπε στους συντρόφους του να πλεύσουν προς το λιμάνι της πόλης. Πράγματι το πλοίο ξεκίνησε για την πόλη και ο Τηλέμαχος για το χοιροστάσιο του Εύμαιου.

1 κέλομαι: παρακινώ, προτρέπω, παροτρύνω, διατάζω, καλώ, φωνάζω. Έτσι μεταφράζει και ο Εφταλιώ-της τη λέξη στον συγκεκριμένο στίχο. Η ερμηνεία αυτή δίνεται όταν κάποιος προστάζει ή παρακινεί κάποιον ή κάποιους που βρίσκονται μακριά του. Με αυτή την έννοια τη συναντάμε και στην Ιλιάδα, Ν 488-490: «και ο Αινείας φώναξε (ἐκέκλετο) από την άλλη μεριά στους συντρόφους του Δηιφοβό και προσβλέποντας στον Πάρι και στον Αγήνορα τον θεϊκό,». Επίσης στην Ο΄ 500-501: «Μιλώντας έτσι (ο Έκτορας) παρότρυνε του καθενός την ανδρεία και την ψυχή. Αλλ’ όμως και ο Αίας από την άλλη μεριά φώναξε (ἐκέκλετο) στους συντρόφους του,». Και ακόμη στην Τ΄398-400: «Αστράφτοντας μέσα στην αρματωσιά του (ο Αχιλλέας) σαν να ’ταν ο ακτινοβόλος Υπερίων, φώναξε (ἐκέκλετο) τρομαχτικά στα άλογα του πατέρα του. Ξάνθε και Βαλίε καλεσμένα από μακριά παιδιά της Ποδάγρης».

Ο Εύμαιος, αφού έδωσε το μήνυμα έφυγε αμέσως και επέστρεψε την εσπέρα στην καλύβα του, την ώρα που ο Οδυσσέας και ο Τηλέμαχος προετοίμαζαν το δείπνο πριν την επιστροφή των χοιροβοσκών. Ο Τηλέμαχος τον ρωτάει τι νέα φέρνει και αυτός απάντησε ότι επιστρέφοντας είδε από τον λόφο του Ερμή το πλοίο των μνηστήρων να μπαίνει στο λιμάνι της πόλης.

Από τα πιο πάνω συμπεραίνουμε ότι από την αναχώρηση του Εύμαιου από το χοιροστάσιο μέχρι την επιστροφή του πέρασαν περίπου 6 ώρες.

Τη ίδια διαδρομή από το χοιροστάσιο προς το ανάκτορο κάνουν την επόμενη ημέρα ο Εύμαιος και ο Οδυσσέας.

Οι συνοδοιπόροι αφού διάνυσαν την περισσότερη απόσταση του κατηφορικού πετρώδους μονοπατιού, έφθασαν στην καλλίροο κρήνη που ήταν κοντά στην πόλη και από τη οποία υδρεύονταν οι πολίτες. Μετά πήγαν στο ανάκτορο. Ο Οδυσσέας υπέμεινε πολλές ταπεινώσεις αλλά κατόρθωσε να μείνει μέσα στον χώρο του ανακτόρου όπου διαδραματίζονταν τα γεγονότα. Οι ώρες κυλούν με ένταση και προς το τέλος της ημέρας ο Τηλέμαχος λέει στον Εύμαιο να μείνει αλλά αυτός «κίνησε να βρεθεί με τους χοίρους, γιατί ήδη επερχόταν το δειλινό της ημέρας»

Και στις δύο πιο πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε η διαδρομή από το χοιροστάσιο στο ανάκτορο μετ’ επιστροφής (χωρίς να υπολογί-σουμε την παραμονή στο ανάκτορο) διαρκεί 5-6 ώρες. Άρα η απλή διαδρομή διαρκεί 2,5-3 ώρες. Γνωρίζοντας ότι οδοιπόρος σε δύσβατο έδαφος μπορεί διανύσει περίπου 3 χλμ. την ώρα, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το χοιροστάσιο πρέπει να απέχει από το ανάκτορο 8-10 χλμ. Επίσης από τις περιγραφές προκύπτει ότι το πλοίο πρέπει να έφτασε τις μεσημεριανές ώρες, μετά από ταξίδι 5-6 ωρών. Αν δεχθούμε πιθανή μία μέση ταχύτητα 4-5 μιλίων την ώρα, η απόσταση ανάμεσα στα δύο λιμάνια πρέπει να είναι μεταξύ 20 και 30 μιλίων.

Στο νότιο μέρος της σημερινής Ιθάκης, στην περιοχή του Μαραθιά, ακόμα και σήμερα υποδεικνύουν τον τόπο όπου υποτίθεται ότι ήταν το χοιροστάσιο του Εύμαιου. Η απόσταση μέχρι τη λεγόμενη Σχολή του Ομήρου στο βόριο άκρο του νησιού όπου σήμερα τοποθετούν το ανάκτορο είναι περίπου 27 χλμ. Όπως είναι φανερό είναι αδύνατο να βαδίσει κάποιος αυτές τις αποστάσεις στα χρονικά περιθώρια που προαναφέραμε και καθορίζονται από τις περιγραφές του Ομήρου.

Γιατί όμως στη σημερινή παρουσίαση μιλάμε για αγρό του Εύμαιου; Την απάντηση μας την δίνει ο Όμηρος. Όταν έφτασε ο Οδυσσέας στην Ιθάκη, στο Λιμάνι του Φόρκυνα, είδε μετά την παραλία εύφορη καλλιεργημένη γη. Το ίδιο λέει σε αφήγησή του στον Εύμαιο για το πώς έφθασε στην Ιθάκη: Το κοντόβραδο φθάσανε σε δουλεμένα χωράφια της ευδιάκριτης Ιθάκης (ἑσπέριοι δ᾽ Ἰθάκης εὐδειέλου ἔργ᾽ ἀφίκοντο.). Πιο συγκεκριμένη αναφορά γίνεται στη ραψωδία ω΄. Όταν ο Ερμής οδηγεί τις ψυχές των μνηστήρων στον Άδη, η ψυχή του Αγαμέμνονα αναγνωρίζει τον Ιθακήσιο Αμφιμέδοντα και ρωτά να μάθει τι έγινε και έφθασαν εκεί. Αυτός του εξιστορεί όσα συνέβησαν στην Ιθάκη και μεταξύ άλλων του λέει (Οδ. ω΄148-151): «και ακολούθως τότε πράγματι από κάπου κακός δαίμονας οδήγησε τον Οδυσσέα στον αγρό στην εσχατιά (ἀγροῦ ἐπ᾽ ἐσχατιήν), όπου οικοδόμησε τα οικήματά του ο χοιροτρόφος (ο Εύμαιος). Εκεί ήλθε ο αγαπημένος γιος του θεϊκού Οδυσσέα, από την αμμώδη Πύλο φτάνοντας με το μαύρο του πλοίο ». Η μετάβαση από το λιμάνι προς τη χοιρόμαντρα δεν γίνεται απ’ ευθείας, γίνεται από τραχύ ανηφορικό μονοπάτι ανάμεσα από τις κορυφές των δασωμένων λόφων.

Αφού τέλειωσε το δείπνο αποσύρονται για να κοιμηθούν αλλά ο Εύμαιος φεύγει. Μας λέει ο Όμηρος: «Έτσι πήγε να μείνει για ύπνο εκεί πέρα που πλάγιαζαν οι κάπροι με τα άσπρα δόντια κάτω από βαθουλό βράχο, απάγκιο στο Βοριά.» (Οδ. ξ΄ 523-533).

Με γρήγορο βήμα έφτασε στο χοιροστάσιο πολύ πρωί την ώρα που ο Οδυσσέας και ο Εύμαιος ετοιμάζονταν να προγευματίσουν, που σημαίνει πως το λιμάνι που αποβιβάστηκε ήταν κοντά στο χοιροστάσιο. Από την περιγραφή και τη ροή των γεγονότων πρέπει να περπάτησε περίπου μία ώρα. Ακολουθούν συστάσεις και διάλογοι και αφού γευμάτισαν ο Τηλέμαχος στέλνει τον Εύμαιο στο παλάτι να φέρει στην Πηνελόπη το μήνυμα του γυρισμού του. Υπολογίζοντας όσα προηγήθηκαν ο Εύμαιος πρέπει να αναχώρησε για την πόλη πριν το μεσημέρι. Μέχρι να φτάσει στο ανάκτορο έφθασε και το πλοίο με τους συντρόφους του Τηλέμαχου στο λιμάνι της πόλης. Έστειλαν αγγελιοφόρο στο παλάτι που έφτασε την ίδια ώρα με τον Εύμαιο και είπαν στην Πηνελόπη το καλό μήνυμα.

Όπως και στην συγκριτική μελέτη για το λιμάνι του Φόρκυνα, έτσι και για τον αγρό του Εύμαιου θα συγκρίνουμε 4 διαφορετικές θεωρίες: 2 της σημερινής Ιθάκης, της Λευκάδας, και 2 της Κεφαλονιάς του Πόρου και της Παλικής Κεφαλονιάς

Οι προτεινόμενοι τόποι στη σημερινή Ιθάκη.

Η περιοχή όπου υποδεικνύονται η «Αρέθουσα κρήνη» (3) και «Το σπήλαιο του Εύμαιου» (2), εκτός από την ασύμβατη απόσταση από το άστυ, δεν ανταποκρίνεται και στις Ομηρικές περιγραφές. Είναι προφανές ότι η σπανιότητα φυσικών πηγών στο νησί, υποχρέωσαν αυτούς που προσπάθησαν, στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, να τεκμηριώσουν την άποψη ότι αυτό το νησί είναι η Ιθάκη που περιγράφει ο Όμηρος, να «εντοπίσουν» την Αρέθουα κρήνη σε εκείνο το σημείο. Το πόσο απόκρημνη είναι η περιοχή φαίνεται από τις υψομετρικές διαφορές στον ανάγλυφο χάρτη και είναι εντελώς αδύνατο να ήταν εκεί το χοιροστάσιο. Πάνω από τους κρημνούς υπάρχει σχεδόν επίπεδο έδαφος (1), όπου θα μπορούσε να είναι ο αγρός του Εύμαιου, όμως η απευθείας πρόσβαση προς το σπήλαιο και την κρήνη είναι αδύνατη, λόγω του απόκρημνου εδάφους.

Γι’ αυτό 1100 μέτρα πιο πριν αρχίζει ένα χαραγμένο μονοπάτι με ενδεικτικές πινακίδες που μετά από πορεία 1,5 χιλιομέτρου καταλήγει σε κοίλωμα μέσα στο βράχο από όπου ρέει λίγο νερό. Επίσης, στην άκρη του επιπέδου επάνω από τους κρημνούς, υπάρχουν πινακίδες που δείχνουν την κατεύθυνση του μονοπατιού που οδηγεί στην υποτιθέμενη πέτρα του κόρακα και στο σπήλαιο. Οι χάραξη δύο μονοπατιών προς αντίθετες κατευθύνσεις που οδηγούν σε κοντινές τοποθεσίες είναι αναγκαστική γιατί η απευθείας πρόσβαση από την πηγή προς το σπήλαιο και αντιστρόφως είναι αδύνατη για πεζοπόρους.

Εξετάζοντας την περιοχή γεννιούνται κάποια ερωτήματα:

Πού βρισκόταν ο αγρός του Εύμαιου και οι εγκαταστάσεις του χοιροστασίου;

Πώς από αυτή την «κρήνη» κάλυπταν τις ανάγκες τους οι 960 χοίροι, από τους οποίους οι 600 ήσαν μητέρες αμετακίνητες με τα χοιρίδιά τους;

Πώς μετακινούνταν η αγέλη των ήμερων χοίρων και οι βοσκοί, σε μια περιοχή τόσο απόκρημνη και δύσβατη;

Τα ερωτήματα είναι ρητορικά γιατί δεν υπάρχουν απαντήσεις.

Ως λιμάνι άφιξης του Τηλέμαχου στην Ιθάκη από την Πύλο θεωρείται ο μικρός όρμος Ανδρί στα νότια του νησιού. Η θαλάσσια απόσταση από το Ανδρί μέχρι τον όρμο της πόλης κάτω από τον Σταυρό είναι 12 μίλια και εδώ υπάρχει ασυμβατότητα. Από το Ανδρί μέχρι τον Σταυρό το πλοίο χρειάζεται πλεύση το πολύ 4 ώρες και 1 ώρα πορεία από το λιμάνι μέχρι το ανάκτορο, ενώ ο Εύμαιος πορεία με τις απαραίτητες στάσεις για απόσταση 27 χλμ. τουλάχιστον 9 ώρες. Πώς λοιπόν θα έφθαναν την ίδια ώρα στο ανάκτορο.

Τέλος αν ως υπόθεση εργασίας δεχθούμε ότι ο Εύμαιος και ο Οδυσσέας έκαναν μια τέτοια πορεία προς το ανάκτορο αναγκαστικά θα περνούσαν από το άστυ στον Σταυρό, κάτι που ανατρέπει εντελώς την ομηρική περιγραφή. Επίσης πού ήταν η καλλίροος κρήνη που υδρεύονταν οι πολίτες; Πουθενά δεν υπάρχει μια τέτοια πηγή νερού στην πιο πάνω διαδρομή.Δ

Δεν είναι όμως όλοι στο Θιάκι σύμφωνοι με την προηγούμενη τοποθεσία του χοιροστασίου στον Μαραθιά. Υπάρχουν υποστηρικτές τις άποψης ότι το χοιροστάσιο ήταν βορειότερα (1) από την τοποθεσία που αποκαλούν Σχολή του Ομήρου (2) και θεωρούν ότι εκεί ήταν το ανάκτορο του Οδυσσέα, που απέχει περίπου 2 χλμ. από το Άστυ στον Σταυρό (3) και 3 χλμ. από το λιμάνι της πόλης. Υποδεικνύουν ως τόπο του χοιροστασίου περιοχή κοντινή στο ανάκτορο όπου υπάρχει Κορακόπετρα, πηγή που την ταυτίζουν με την Αρέθουα και κάποιοι μικροί αγροί. Δεν υπάρχουν όμως τα άλλα απαραίτητα στοιχεία.

Εκτός από την μεγάλη απόσταση μεταξύ άστεως και ανακτόρου, ταυτίζουν το λιμάνι της πόλης (4) αναγκαστικά με το λιμάνι του Φόρκυνα γιατί δεν υπάρχει άλλο που να μπορεί να προσορμιστεί πλοίο και να έχει θαλάσσιο σπήλαιο. Όμως τα δύο λιμάνια είναι αδύνατο να ταυτιστούν γιατί διαχωρίζονται με σαφήνεια από τον Όμηρο. Το λιμάνι του Φόρκυνα που είναι κοντά στον αγρό του Εύμαιου δεν είναι ορατό από την πόλη και ο Οδυσσέας το επιλέγει γιατί δεν θέλει να γίνει αντιληπτή η επιστροφή του. Αυτό είναι αδύνατο στην περίπτωση αυτή γιατί το πλοίο των Φαιάκων που αποβίβασε τον Οδυσσέα θα γινόταν οπωσδήποτε αντιληπτό από το άστυ που βρίσκεται ακριβώς από πάνω του.

Επίσης η προτεινόμενη θέση για το χοιροστάσιο απέχει λιγότερο από 1 χλμ. από την προτεινόμενη θέση του ανακτόρου, απόσταση που μπορεί να διανυθεί σε 20 λεπτά, κάτι που δεν ταιριάζει καθόλου με την ομηρική περιγραφή.

Οι προτεινόμενοι τόποι στην Λευκάδα.

Εντόπισε μια σπηλιά στην κοιλάδα Ολοθός νότια της Εύγηρου την οποία θεώρησε ως το σπήλαιο του Εύμαιου

Ἕρμαιος λόφος

Όπως είδαμε και στην ανάλυση του θέματος «Το λιμάνι του Φόρκυνα», εμπνευστής της θεωρίας ότι Ομηρική Ιθάκη είναι η Λευκάδα, ήταν ο διαπρεπής αρχαιολόγος Νταίρπφελντ, οποίος αφού ερεύνησε τη σημερινή Ιθάκη την απέρριψε, επειδή δεν προέκυψαν ικανοποιητικά ευρήματα και είναι ασύμβατη με τις ομηρικές περιγραφές. Με παρόμοια συμπεράσματα είχε προηγηθεί και απέλθει ο Σλήμαν.

Ο Νταίρπφελντ θεώρησε ότι όσα αναφέρονται από τον Όμηρο για τις εγκαταστάσεις του Εύμαιου και το περιβάλλον τους βρίσκονται στην περιοχή του χωριού Εύγηρος. Εντόπισε μια σπηλιά στην κοιλάδα Ολοθός νότια της Εύγηρου την οποία θεώρησε ως το σπήλαιο του Εύμαιου. Κοντά υπάρχει πηγή νερού που θεώρησε πως είναι η Αρέθουσα κρήνη και ο από πάνω της βράχος η Πέτρα του Κόρακα. Η περιοχή αυτή βρίσκεται κοντά στον όρμο Αφτέλι ή Σκύδι, όπου θεώρησε ότι αποβιβάστηκε ο Τηλέμαχος επιστρέφοντας από την Πύλο.

Από τα ευρήματα συμπέρανε ότι: το σπήλαιο χρησίμευε ως κατοικία ανθρώπων κατά την 3η και 2η π.Χ. χιλιετία, χρησιμοποιήθηκε όμως και την εποχή του χαλκού μέχρι τα Μυκηναϊκά χρόνια

Από την περιοχή του χοιροστασίου στην Εύγηρο μέχρι την περιοχή όπου τοποθετείται το άστυ και το ανάκτορο κοντά στο Νυδρί, η απόσταση είναι περίπου 14 χλμ. Μετ΄επιστροφής είναι 28 χλμ. και ο συνολικός χρόνος αντί από 6 ώρες, όπως υπολογίσαμε, δεν μπορεί να είναι λιγότερος από 9. Άρα η απόσταση από την προτεινόμενη περιοχή του χοιροστασίου μέχρι το άστυ και το ανάκτορο είναι πολύ μεγάλη και δεν μπορεί να ταυτιστεί με την Ομηρική περιγραφή. Επιπλέον στη διαδρομή αυτή κοντά στο Άστυ, απαραίτητη πηγή που θα πρέπει να ταυτιστεί με την καλλίροο κρήνη δεν υπάρχει.

Επίσης ο Ἕρμαιος λόφος από όπου ο Εύμαιος είδε το πλοίο των μνηστήρων να επιστρέφει στο λιμάνι της πόλης ταυτίζεται από τον Νταίρπφελντ με την βόρεια κορυφή του χαμηλού βουνού Αμαλή, που βρίσκεται δυτικά του όρμου Βλυχός. Όμως ο δρόμος από το ανάκτορο, που το τοποθετούν κοντά στο άστυ στο Νυδρί, προς την Εύγηρο, δεν περνάει από εκεί, ούτε υπάρχει περίπτωση ποτέ να πέρναγε, γιατί είναι παράλογο να ανεβεί κάποιος στο βουνό σε υψόμετρο 300 μέτρων και να ξανακατέβει, ενώ μπορεί να πάρει τον κανονικό δρόμο που είναι στους πρόποδές του και από όπου φαίνεται το λιμάνι.

Οι προτεινόμενοι τόποι στον Πόρο της Κεφαλονιάς.

1. Όπως είδαμε στην προηγούμενη παρουσίαση το λιμάνι του Φόρκυ-α που έχει άμεση σύνδεση με το χοιροστάσιο του Εύμαιου η θεωρεία του Πόρου το τοποθετεί στη Σάμη.
Αυτό όμως εκτός από το ότι δεν ανταποκρίνεται στις Ομηρικές περιγραφές, είναι και εντελώς ασύμβατο με τη θέση του χοιροστασίου του Εύμαιου, που τοποθετείται στη Γραδού κάτω από τα Αννινάτα στη ΝΑ Κεφαλονιά και απέχει από τη Σάμη πάνω από 30 χλμ. Η διαδρομή στο μεγαλύτερο μέρος της είναι ορεινή. Πιο πριν στη παρουσίαση δείξαμε γιατί η άφιξη του Οδυσσέα στο χοιροστάσιο έγινε πριν το μεσημέρι, περίπου στις 10-11 το πρωί. Η Ομηρική αφήγηση είναι σαφής. Δεν μιλάει για πολύωρη ή ολοήμερη πορεία, δεν αναφέρει ορειβασία με ανηφορικές και κατηφορικές διαδρομές, ούτε διέλευση από κατοικημένη περιοχή ή συνάντηση με κανέναν. Μόνο μία ανηφορική πορεία μεταξύ λόφων, μόνο ένα τραχύ μονοπάτι. Είναι δυνατό μια απόσταση 30 χλμ. σε τόσο ορεινή διαδρομή να γίνει από το πρωί μέχρι το μεσημέρι; Μπορούμε να δεχθούμε ότι υπήρχε μονοκόμματο μονοπάτι 30 χιλιομέτρων;
Αυτά τα παρακάμπτει η θεωρία του Πόρου και θεωρεί ότι ο Οδυσσέας έφθασε στο χοιροστάσιο το απόγευμα πριν από την άφιξη των βοσκών διανύοντας 5-6 χλμ. την ώρα που μπορούν να διανυθούν μόνο σε απλή πεζοπορία με ταχύ βηματισμό. Η μέση ωριαία απόσταση που διανύεται σε τέτοιο έδαφος είναι 3 χλμ. την ώρα. Αυτό σημαίνει ότι για να διανυθεί η απόσταση των 30 χλμ. χρειάζονται τουλάχιστον 10 ώρες πορείας, χωρίς να υπολογίσουμε τις απαραίτητες στάσεις για ξεκούραση.
Επίσης στη Γραδού εκτός όμως από την Πέτρα του Κόρακα δεν υποδεικνύεται συγκριμένα κανένας άλλος σχετικός τόπος. Αναφέρεται ύπαρξη πολλών πηγών όμως καμία συγκεκριμένη δεν υποδεικνύεται ως Αρέθουσα. Δεν υποδεικνύεται συγκεκριμένος περίβλεπτος τόπος περιτριγυρισμένος από πλούσια βλάστηση με πουρνάρια, όπου θα μπορούσε να είναι ο αγρός του Εύμαιου και δεν γίνεται καμία αναφορά για το σπήλαιο όπου διανυκτέρευσε ο Εύμαιος κοντά στους αρσενικούς χοίρους.
Ως λιμάνι άφιξης του Τηλέμαχου προτείνεται κάποια παραλία στο ακρωτήριο Μούντα κοντά στη Σκάλα. Όμως το ταξίδι της επιστροφής του από την Πύλο, είναι χρονικά μεγαλύτερο από της αναχώρησης ενώ εδώ συμβαίνει το αντίθετο. Επίσης η απόσταση από εκεί μέχρι τη Γραδού είναι περίπου 8 χλμ. που σημαίνει τουλάχιστον 2,5 ώρες πορεία μέχρι το χοιροστάσιο. Αυτά δεν ταιριάζουν με την ομηρική περιγραφή. Επί πλέον η απόσταση μέχρι το λιμάνι της πόλης είναι περίπου 9 μίλια που σημαίνει ότι όσο αργά κι αν πλέει το πλοίο δεν θα κάνει πάνω από 3 ώρες για να φτάσει. Όμως και αυτός ο χρόνος είναι ασύμβατος με την ομηρική περιγραφή αφού είδαμε ότι είναι 5-6 ώρες και για το πλοίο και για τον Εύμαιο.

Οι προτεινόμενοι τόποι στην Παλική της Κεφαλονιάς.
Ο αείμνηστος Νικόλαος Λιβαδάς-Τουμασάτος υπέδειξε ως τόπο του χοιροστασίου τον λόφο της Φακιμιάς, πάνω από τον όρμο του Αθέρα που ταυτίζεται με το λιμάνι του Φόρκυνα όπου αποβίβασαν οι Φαίακες τον Οδυσσέα.
Σ’ αυτό το λιμάνι αποβιβάστηκε και ο Τηλέμαχος. Δεξιά στο περίγραμμα ο λόφος της Φακιμιάς και η πορεία μέχρι εκεί από τον όρμο. Αριστερά ο όρμος του Αθέρα όπως φαίνεται από τον λόφο της Φακιμιάς.
Ο λόφος και όλη η γύρω περιοχή είναι κατάφυτη από πουρνάρια. Στην κορυφή του λόφου υπάρχει αγρός, δηλαδή έδαφος που καλλιεργείται, συνολικής έκτασης περίπου 5 στρεμμάτων. Ο λόφος είναι ορατός από όλη την γύρω περιοχή και από την κορυφή του είναι δυνατή η επόπτευση όλης της γύρω περιοχής.
Η απόστασή της από την παραλία είναι περίπου 2,5 χλμ. και για να φτάσουμε εκεί ακολουθούμε δρόμο χαραγμένο ανάμεσα στους γειτονικούς λόφους.
Το υψηλότερο επίπεδο του αγρού, έκτασης περίπου 2,5 στρεμμάτων, φέρει περιμετρικά υπολείμματα κατασκευής τοιχίου που το κυκλώνει και συγκρατεί το χώμα. Στην περιοχή υπάρχουν τα δένδρα και τα υλικά που αναφέρει ο Όμηρος, (πουρνάρια & αγριαπιδιά) και στον αγρό υπάρχει στέρνα συλλογής υδάτων.
Απέναντι από τον λόφο της Φακιμιάς σε απόσταση περίπου 400 μέτρων προς τα ΒΑ του, στο κάτω μέρος της απέναντι πλαγιάς, υπάρχει σπήλαιο που η είσοδός του απαγκιάζει στους βοριάδες. Το βάθος του δεν είναι σήμερα πολύ μεγάλο, όμως οι μεγάλοι πέτρινοι όγκοι που βρίσκονται στο έδαφος, σε αρκετή έκταση μπροστά και παραπλεύρως της εισόδου του, είναι προφανές ότι προέρχονται από πτώση της οροφής του, κατά πάσα πιθανότητα μετά από τους μεγάλους σεισμούς που πλήττουν συχνά την Παλική.
Απόδειξη για το βάθος και την έκταση του σπηλαίου, αποτελούν και υπολείμματα σταλακτιτών που σήμερα βρίσκονται στο άνω εξωτερικό μέρος του σπηλαίου, που όμως κάποτε ασφαλώς βρίσκονταν στο εσωτερικό του, αφού οι σταλακτίτες δημιουργούνται μόνο στην εσωτερική οροφή των σπηλαίων.

Περίπου σε απόσταση 300 μέτρων, πιο ψηλά στην ίδια πλαγιά, τοποθετείται η Κόρακος Πέτρα και η Αρέθουσα Κρήνη. Εκεί ορθώνονται βράχοι που στη βάση τους η βλάστηση, κυρίως φτέρες, μαρτυρά υγρασία εδάφους. Οι μαρτυρίες που έχουμε μιλούν για πηγή που έρεε πριν τον σεισμό του 1953. Στην περιοχή μεταξύ του σπηλαίου και της Κόρακος Πέτρας υπάρχουν πολλά πηγάδια γεμάτα με νερό. Γίνεται φανερό ότι στο υπέδαφος υπάρχει νερό και μπορούμε βάσιμα να δεχθούμε ότι σε προηγούμενη εποχή πήγαζε από τη βάση του βράχου νερό που έρεε αρδεύοντας την περιοχή, η κρήνη ήταν δηλαδή «Αρέθουσα». Σε όλους αυτούς τους συλλογείς και ταμιευτήρες στην περιοχή, η σκοτεινή όψη του νερού στα μάτια του παρατηρητή, ταυτίζεται με τον ομηρικό χαρακτηρισμό μέλαν ὕδωρ, από το οποίο ποτίζονταν οι χοίροι του Εύμαιου.
Στην ανάλυση του θέματος που προηγήθηκε είδαμε ότι από το χοιροστάσιο προς το ανάκτορο οι οδοιπόροι διανύουν την περισσότερη απόσταση σε κατηφορικό πετρώδες μονοπάτι και φθάνουν στο ανάκτορο αφού περνούν από την καλλίροο κρήνη, από τη οποία υδρεύονταν οι πολίτες.
Και στις δύο περιπτώσεις που εξετάσαμε η διαδρομή μετ’ επιστροφής, διαρκεί 5-6 ώρες, που σημαίνει πως η διαδρομή από το χοιροστάσιο μέχρι το ανάκτορο διαρκεί 2,5 -3 ώρες. Γνωρίζοντας ότι οδοιπόρος σε δύσβατο έδαφος μπορεί διανύσει περίπου 3 χιλιόμετρα την ώρα, συμπεραίνουμε ότι το χοιροστάσιο πρέπει να απέχει από το ανάκτορο 8-10 χλμ.
Στον χάρτη οι διαδρομές από τον λόφο της Φακιμιάς (1), μέχρι το λόφο του Κρίκελου (3) όπου το ανάκτορο του Οδυσσέα. Με την πλήρη γραμμή περνώντας από τις Χάλκες (2) όπου η καλλίροος κρήνη και με τη διακεκομμένη απευθείας. Η απόσταση από τον λόφο της Φακιμιάς μέχρι τον λόφο του Σγουρού, με προηγούμενο πέρασμα από τις Χάλκες, είναι περίπου 9 χμλ., ενώ απευθείας είναι περίπου 7,5. Οι αποστάσεις αυτές είναι συμβατές με τις αποστάσεις και τις ώρες των διαδρομών, που όπως είδαμε προκύπτουν από τις περιγραφές του Ομήρου.
Από τον λόφο της Φακιμιάς ένα πετρώδες μονοπάτι πορεύεται κατηφορικά προς τις χάλκες. Το εντυπωσιακό είναι ότι σε απόσταση περίπου 1 χλμ. από τον Αθέρα και 1,5 από τον λόφο της Φακιμιάς, έχει διασωθεί ένα τμήμα λιθόστρωτου δρόμου πλάτους περίπου 3 μέτρων. Δεν γνωρίζω ποιάς εποχής είναι, αλλά η ύπαρξή του βεβαιώνει ότι από εκεί γινόταν η οδική επικοινωνία μεταξύ της περιοχής του Αθέρα, με την περιοχή όπου θεωρούμε ότι ήταν το άστυ της Ιθάκης και ο λόφος του Ερμή, όπου και το ανάκτορο.
Αφού διανύσουμε την περισσότερη απόσταση φθάνουμε στην ομηρική καλλίροο κρήνη, που ήταν κοντά στην πόλη και από τη οποία υδρεύονταν οι πολίτες. Εμείς θεωρούμε ότι είναι η πηγή στις Χάλκες, από της οποίας τα άφθονα νερά υδρεύονται ακόμα και σήμερα πολίτες, με το άριστης ποιότητας νερό που ρέει συνεχώς από τους κρουνούς της.
Απέναντι από τις Χάλκες προς Νότο, είναι το χαμηλό βουνό Κέδρος ύψους 300 μέτρων, με τρείς διακριτές πλαγιές, τις τοποθεσίες Μελίσσια, Βαριά και Οικόπεδα.
Στην τοποθεσία Οικόπεδα ο διακεκριμένος Κεφαλλονίτης αρχαιολόγος Σπυρίδων Μαρινάτος σε ανασκαφές που έκανε το 1920, απεκάλυψε μυκηναϊκό τάφο με οστά και αρκετά ευρήματα. Η σχετική αναφορά υπάρχει στο ανάτυπο «ΑΙ ΑΝΑΣΚΑΦΑΙ GOEKOOP ΕΝ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑ» (σελ. 10-14) που εκδόθηκε το 1933.
Αυτό που απομένει είναι η σύγκριση της απόστασης μεταξύ του λιμένα άφιξης του Τηλέμαχου και του λιμανιού του άστεως του δήμου της Ιθάκης. Η απόσταση από τους αντίστοιχους προτεινόμενους από εμάς λιμένες, τον όρμο του Αθέρα και την αμμουδιά στο Λιβάδι, κάτω από τον λόφο του Κρίκελου. Η απόσταση είναι περίπου 29 μίλια και είναι μέσα στα όρια των υπολογισμών μας.
Καλλίροος κρήνη, από τη οποία υδρεύονταν οι πολίτες
Στην τοποθεσία Οικόπεδα ο διακεκριμένος Κεφαλλονίτης αρχαιολόγος Σπυρίδων Μαρινάτος σε ανασκαφές που έκανε το 1920, απεκάλυψε μυκηναϊκό τάφο με οστά και αρκετά ευρήματα
Συμπέρασμα.
Συγκρίνοντας τις απόψεις και τους προτεινόμενους τόπους από τις θεωρίες που εξετάσαμε και μελετώντας τα στοιχεία που παραθέσαμε, πιστεύω ότι βγαίνει αβίαστα το συμπέρασμα ότι η θεωρία που ανταποκρίνεται περισσότερο στις ομηρικές περιγραφές είναι της Παλικής και αντίστοιχος τόπος ο Αθέρας.