ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΝΑΟΙ ΠΟΥ ΕΓΙΝΑΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ

Είναι ευρύτερα γνωστό πως δίπλα ή κάτω από μία εκκλησία υπάρχουν τα ερείπια κάποιου αρχαίου ελληνικού ναού. Σε αρκετές, μάλιστα περιπτώσεις, οι ίδιοι οι αρχαίοι ναοί έχουν μετατραπεί σε χριστιανικές εκκλησίες.  Όποιον ιερέα κι αν ρωτήσουμε γιατί χτίστηκαν χριστιανικοί ναοί πάνω σε αρχαίους ναούς και ιερά θα μας πει πως ήθελαν να «εξαγνίσουν» το χώρο από την  «ειδωλολατρεία» των «Ελλήνων».  Αυτό, ίσως, είναι η μισή αλήθεια.  Πιθανότερο είναι πως ήθελαν να «ελέγξουν» ή να  «εκμεταλλευτούν» την δύναμη των αρχαίων ιερών.  Εξάλλου είναι γνωστό  και  επιβεβαιωμένο ότι οι αρχαίοι ναοί ήταν ιδρυμένοι πάνω σε ειδικές  τοποθεσίες  οι οποίες πρόφεραν ηρεμία, γαλήνη, ίαση.

Τα  περισσότερα  στοιχεία  ελήφθησαν  από:   

ΠΡΟΔΡΟΜΟ   ΚΟΦΣΑΝΙΔΗ  ΚΑΙ  http://eineken.pblogs.gr   

ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ  ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ:  " Άραγε ποιοι άλλοι, (αν όχι οι ίδιοι οι Έλληνες),  είναι υπεύθυνοι για τις περισσότερες από τις  ακόλουθες καταστροφές ειδωλολατρικών ναών;  Αυτές οι καταστροφές γιατί δεν ενοχλούν τους  Έλληνες";  

OΙ  ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ  ΙΣΧΥΡΙΖΟΝΤΑΙ  ΟΤΙ  ΜΟΝΟ 

ΛΙΓΟΥΣ  ΕΛΛΗΝΙΚΟΥΣ  ΝΑΟΥΣ  ΚΑΤΕΣΤΡΕΨΑΝ. 

ΟΙ  ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟΙ  ΝΑΟΙ  ΛΕΝΕ,  ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΦΤΗΚΑΝ 

ΑΠΟ  ΤΟΥΣ  ΙΔΙΟΥΣ  ΤΟΥΣ  ΕΛΛΗΝΕΣ. 

ΔΗΛΑΔΗ  ΓΙΑ  ΝΑ  ΤΟ  ΚΑΤΑΛΑΒΟΥΜΕ:  ΑΦΟΥ  ΣΦΑΓΙΑΣΑΝ  ΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ  ΟΛΟΥΣ  ΤΟΥΣ  ΕΛΛΗΝΕΣ,  ΜΕΤΑ  ΛΕΝΕ  ΟΤΙ  ΟΙ  ΕΛΛΗΝΕΣ  ΕΓΚΑΤΕΛΕΙΨΑΝ  ΤΟΥΣ  ΝΑΟΥΣ  ΤΟΥΣ... 

"Η μετατροπή των αρχαίων ελληνικών ναών και ιερών σε εκκλησίες στον ελλαδικό χώρο κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο".  2011. 

Ηλιόπουλος  Δημήτριος   

Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου. Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών Σπουδών. Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών 

ΣΤΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΞΕΤΑΖΕΤΑΙ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΝΑΩΝ, ΙΕΡΩΝ ΚΑΙ ΗΡΩΩΝ ΣΕ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (4ΟΣ-6ΟΣ ΑΙΩΝΕΣ) ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ.

ΣΗΜΕΙΩΝΟΝΤΑΙ ΤΑ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΠΟΡΡΕΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΕΙΨΗ ΣΧΕΤΙΚΩΝ ΓΡΑΠΤΩΝ ΠΗΓΩΝ ΚΑΙ ΤΙΣ ΣΥΝΗΘΩΣ ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΕΣ ΕΚΘΕΣΕΙΣ. ΕΞΕΤΑΖΕΤΑΙ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ Η ΠΟΙΚΙΛΟΜΟΡΦΙΑ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΚΑΤΑ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ.

  Η ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΕΝΟΣ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΥ ΚΑΤΑΛΟΓΟΥ ΤΩΝ ΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΙΚΩΝ ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΩΝ ΚΤΗΡΙΩΝ ΠΟΥ ΜΕΤΑΤΡΑΠΗΚΑΝ ΣΕ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΟΔΗΓΕΙ ΣΤΗΝ ΕΞΑΓΩΓΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΗΣΑΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΑΥΤΗ, ΤΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ, ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΒΙΩΣΗ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΠΡΩΙΜΟΥΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ. ΕΠΙΣΗΣ, ΔΙΕΡΕΥΝΑΤΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ ΙΕΡΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ, ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΕΤΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΜΕΣΟΛΑΒΗΣΕ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΔΥΟ ΑΥΤΩΝ ΦΑΣΕΩΝ.

Τα ακόλουθα στοιχεία προέρχονται από
 το: "Αρχαίοι Ελληνικοί Ναοί" του T.


 Spawforth, εκδ. Ελευθερουδάκη, 2006.

Ο συγγραφέας είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας

στο Πανεπιστήμιο του Newcastle-upon-Tyne,

πρώην βοηθός διευθυντή της Αγγλικής

Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα και έλαβε

μέρος σε πολλές ανασκαφές στον ελληνικό χώρο.

   
Στην Ποσειδωνία της Ιταλίας, ο ναός της Ήρας «τον 1^ο αιώνα π.Χ. είχε εγκαταλειφθεί και χρησιμοποιούνταν ως πηγή οικοδομικού υλικού» (σελ. 112).

Στην Ποσειδωνία (Φότσε ντελ Σέλε), το αγροτικό ιερό της Ήρας «επέζησε μέχρι τον 2^ο αιώνα μ.Χ.» (σελ. 115) και μετά εγκαταλείφθηκε.

Στο Ιππώνιο (Vibo Valenzia) της Ιταλίας, το οποίο επαναποικίστηκε από τη Ρώμη το 192 π.Χ., οι Ρωμαίοι άποικοι «χρησιμοποίησαν το ναό ως λατομείο» (σελ. 116).

Στην Κρίμισα της Ιταλίας, ο ναός του Απόλλωνα Αλαίου καταστράφηκε «κατά τις πολεμικές συρράξεις του 3^ου αι. π.Χ.» (σ. 119).

Στο Μεταπόντιο της Ιταλίας, τρεις ναοί «είχαν καταστραφεί ήδη από τον πρώιμο 3^ο αιώνα π.Χ.» (σ. 119). Ο ναός της Ήρας (Tavole Palatine) «ήταν ερειπωμένος τους ρωμαϊκούς χρόνους» (σ. 120).

Στις Συρακούσες της Σικελίας, ένας ιωνικός ναός «δεν ολοκληρώθηκε ποτέ» (σ. 122).

Στον Ακράγαντα της Σικελίας, ο ναός του Δία έμεινε ημιτελής «με την καταστροφή του 406 π.Χ.» (σ. 127).

Στον Σελινούντα της Σικελίας, ο ναός C καταστράφηκε από τους Καρχηδόνιους το 250 π.Χ. (σ. 128).

Στον Σελινούντα της Σικελίας, ο ναός D «είχε σταματήσει να χρησιμοποιείται ήδη από τον 3^ο αιώνα π.Χ.» (σ. 130).

Στην Έγεστα της Σικελίας, ο ναός έμεινε ημιτελής (σ. 132).

Στην Ιμέρα της Σικελίας, ο ναός καταστράφηκε από τους Συρακούσιους το 409 π.Χ. (σ. 132).

Στην Αγορά της Αθήνας, ο ναός του Άρη είχε γκρεμιστεί και μέλη του βρέθηκαν ενσωματωμένα στο τείχος της πόλης το οποίο χτίστηκε περίπου στα 280 μ.Χ. (σ. 136).

Στην Παλλήνη, η ανοδομή ενός ναού μεταφέρθηκε στην Αγορά για το κτίσιμο του ναού του Άρη (σ. 144).

Στο Σούνιο, ο εκεί ναός του Ποσειδώνα «ενδέχεται να περιλαμβάνεται σε εκείνους που κατέστρεψε ο Φίλιππος Ε’ της Μακεδονίας το 200 π.Χ.» (σ. 146).

Στο Σούνιο, ο ναός της Σουνιάδας Αθηνάς «πρέπει να καταστράφηκε από τον Φίλιππο Ε’ και κατόπιν να εγκαταλείφθηκε. Τον 1^ο ή τον 2^ο αιώνα μ.Χ. έξι κίονες του ναού μεταφέρθηκαν για δεύτερη χρήση στην αθηναϊκή Αγορά» (σ. 146).

Στο Θορικό της Αττικής, ένας δωρικός ναός του 425-400 π.Χ. έμεινε ημιτελής και «στους χρόνους της ρωμαϊκής κυριαρχίας έξι κίονες απέπλευσαν για να χρησιμοποιηθούν εκ νέου στην Αγορά της Αθήνας» (σ. 146).

Στο Άνω Μαζαράκι της Πελοποννήσου ο ναός της Άρτεμης «καταστράφηκε κατά τον 4^ο αιώνα π.Χ.» (σ. 150).

Στην αρχαία Ολυμπία, ο ναός της Ήρας «όταν η πόλη της Ολυμπίας οχυρώθηκε, γύρω στο 267 μ.Χ., το Ηραίο εγκαταλείφθηκε και η στέγη του κατέρρευσε μετά από σιεσμό λίγο πριν από το 400 μ.Χ.» (σ. 152).

Στην Αρχαία Ολυμπία, ο ναός της Μητρός (Μητρώον) «κατεδαφίστηκε, όταν η Ολυμπία οχυρώθηκε γύρω στο 267 μ.Χ.» (σ. 154).

Στη Γόρτυνα της Πελοποννήσου, η οικοδόμηση ενός ναού εγκαταλείφθηκε ίσως μετά το 362 π.Χ. (σ. 159).

Στη Νεμέα της Πελοποννήσου, υπήρχε το ιερό του Δία. «Τον 1^ο αιώνα π.Χ. όμως, η εορτή είχε μεταφερθεί στο Άργος και όταν ο Παυσανίας επισκέφθηκε το ιερό, ο ναός του Δία είχε μείνει αστέγαστος και το άγαλμα του θεού είχε εξαφανιστεί» (σ. 161).

Στην Ερέτρια της Εύβοιας ο ναός του Απόλλωνα «τον 1^ο αιώνα μ.Χ. είχε γίνει χώρος λατομείου» (σ. 166).

Στην Ερέτρια ο ναός του Διονύσου «υπέστη ζημιές κατά τη ρωμαϊκή δήωση της Ερέτριας το 198 π.Χ., αφού τρία από τα τρίγλυφά του χρησιμοποιήθηκαν εκ νέου στα τείχη της πόλης κατά την περίοδο εκείνη» (σ. 167).

Στη Λιβαδειά ένας ναός έμεινε ημιτελής, «είτε λόγω του μεγέθους είτε λόγω των διαδοχικών πολέμων», όπως λέει ο Παυσανίας (σ. 169).

Στην Καλυδώνα της Αιτωλίας, υπήρχε το ιερό της Άρτεμης Λαφρίας. Όταν η πόλη μεταφέρθηκε το 30 π.Χ. στην Πάτρα, «η ανωδομή του ναού ίσως αφαιρέθηκε ή μεταφέρθηκε κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους» (σ. 174).

Στην Στράτο της Ακαρνανίας, η οποία έπεσε σε παρακμή μετά το 30 π.Χ., υπήρχε ημιτελής ναός. «Το εσωτερικό πλακόστρωτο δάπεδο έχει υποστεί ζημιές από αρχαίο σεισμό» (σ. 175).

Στην Αμβρακία της Ηπείρου, η οποία παρήκμασε μετά το 30 π.Χ. υπήρχε ναός. Η θέση του «είχε ήδη μετατραπεί σε λατομείο κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους» (σ. 176).

Στη Πασσαρώνα της Ηπείρου υπήρχε ιερό του Άρειου Δία. «Κρίνοντας από ένα στρώμα θραυσμένων λίθων που επικάλυπτε τη θέση, ο ναός πρέπει να καταστράφηκε σκόπιμα, ίσως κατά τη ρωμαϊκή δήωση της Ηπείρου (167 π.Χ.)» (σ. 176).

Στην Τορώνη της Χαλκιδικής, «τον 2^ο ή τον 1^ο αιώνα π.Χ. πολλά θραύσματα από έναν πώρινο ναό του 6^ου αιώνα π.Χ. πετάχτηκαν μέσα σε μια αρχαία δεξαμενή στο ακρωτήριο της Ληκύθου, ίσως από το ναό της Αθηνάς» (σ. 179).

Στη Νάξο υπήρχε ναός του Απόλλωνα. «Η λατρεία εγκαταλείφθηκε τον 5^ο αιώνα π.Χ. Τα ερείπια μετασκευάστηκαν σε εκκλησία τον 5^ο ή τον 6^ο αιώνα μ.Χ.» (σ. 181).

Στη Σάμο υπήρχε ο ναός της Ήρας. «Τον 3^ο αιώνα μ.Χ. είχε ήδη ξεκινήσει η αφαίρεση λίθων από το ναό» (σ. 184).

Στη Σάμο, υπήρχε άγνωστης θεότητας ναός. «Στους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους ο ναός είχε ερειπωθεί, ενώ κατά την ύστερη αρχαιότητα οικοδομήθηκε στο ίδιο σημείο ένα είδος κατασκευής» (σ. 185).

Στην Πριήνη της Μ. Ασίας υπήρχε ναός της Αθηνάς. «Ένα στρώμα στάχτης δείχνει ότι τα ξύλινα μέρη του ναού κάηκαν, ίσως κατά τον ύστερο 3^ο αιώνα μ.Χ. Λίγο αργότερα η λίθινη ανωδομή κατέρρευσε από σεισμό» (σ. 203).

Στη Μίλητο υπήρχε ναός της Αθηνάς. «Η συστηματική λεηλασία του οικοδομικού υλικού ξεκίνησε από την καταστροφή της Μιλήτου από τους Πέρσες» (σ. 204).

Στα Μύλασα της Μ. Ασίας ο ναός της Ρώμης και του Αυγούστου «καταστράφηκε ολοσχερώς λίγο πριν από το 1765, προκειμένου να οικοδομηθεί ένα τζαμί» (σ. 210).

Στην Απολλωνία της Αφρικής υπήρχε ναός, ο οποίος «παρέμεινε σε χρήση μέχρι τον 2^ο αιώνα μ.Χ.» (σ. 227).

Στην Κόρινθο, ο ναός Ε (αυτοκρατορική λατρεία) «καταστράφηκε από πυρκαγιά γύρω στο 350 μ.Χ.» (σ. 162).

Στην Εύρωμο της Μ. Ασίας υπήρχε ναός του Δία Λειψηνού, ημιτελής. «Η ξύλινη στέγη του κατέρρευσε μετά από πυρκαγιά που ξέσπασε κατά την ύστερη αρχαιότητα. Περεταίρω ζημιές έχουν προκαλέσει στο κτίσμα οι σεισμοί» (σ. 209).

Στη Λάβρανδα της Μ. Ασίας υπήρχε ναός του Δία. «Σε βυζαντινά κτίσματα έχουν χρησιμοποιηθεί λίθοι από το ναό, που ίσως καταστράφηκε από τη μεγάλη πυρκαγιά που έπληξε το ιερό τον 4^ο αιώνα μ.Χ.» (σ. 209).

Στο Ραμνούντα της Αττικής «ο ναός και το άγαλμα καταστράφηκαν σκόπιμα στην ύστερη αρχαιότητα» (σ. 147).

Στις Βάσσες της Πελοποννήσου, ο ναός του Απόλλωνα «στους πρώιμους μεσαιωνικούς χρόνους υπέστη βανδαλισμούς για την απόσπαση των μεταλλικών συνδέσμων του, με συνέπεια την πτώση της στέγης και των τοίχων» (σ. 158).

Στα Ίσθμια της Κορίνθου υπήρχε ναός του Ποσειδώνα, που «κατεδαφίστηκε πιθανόν τον 6^ο αιώνα μ.Χ., για να κτιστεί το κοντινό ιουστινιάνειο διίσθμιο τείχος» (σ. 162).

Στην Υάμπολη της Φωκίδας, όπου υπήρχε ναός, «ο χώρος και η λατρεία εγκαταλείφθηκαν κατά το 350-400 μ.Χ., όταν ο κυρίως ναός υπέστη σοβαρές ζημιές, πιθανόν από χριστιανούς. Από τότε η θέση επιβίωσε ως λατομείο έτοιμου οικοδομικού υλικού» (σ. 170).

Στη Χίο υπήρχε ο ναός του Απόλλωνα Φαναίου. «Ο ναός είχε καταστραφεί ήδη από τον 6^ο αιώνα μ.Χ., όταν μια τρίκλιτη βασιλική κτίστηκε στα θεμέλιά του. Η παρουσία στο χώρο ασβεστοκαμίνων αποκαλύπτει και την τύχη μεγάλου τμήματος της ανωδομής του» (σ. 186).

Στο Μέσσον της Λέσβου υπήρχε ναός των Δία, Διόνυσου και της αιολικής θεάς. «Μια ερειπωμένη σήμερα εκκλησία, στην οποία χρησιμοποιήθηκαν πολλοί αρχαίοι λίθοι, κτίστηκε επάνω από το ναό τον 5^ο- 7^ο αιώνα μ.Χ.» (σ. 186).

Στην Κλάρο της Μ. Ασίας υπήρχε ναός του Απόλλωνα. «Στην ύστερη αρχαιότητα κατέστρεψαν το ναό για να αποσπάσουν τα μάρμαρά του. Πολλοί λιθόπλινθοι μεταφέρθηκαν στην κοντινή ακτή, αλλά αρκετοί βρίσκονται στο χώρο» (σ. 197)

Στην Έφεσο υπήρχε κορινθιακός ναός. «Γύρω στο 400 μ.Χ. ο ναός καταστράφηκε, προφανώς από χριστιανούς ζηλωτές» (σ. 200).

Στην Ξάνθο της Μ. Ασίας, υπήρχε ναός του Απόλλωνα. «Οι κυνηγοί μετάλλων επιτάχυναν την καταστροφή του ναού» (σ. 215).

Στην Σίδη της Μ. Ασίας υπήρχαν ναοί της Αθηνάς και του Απόλλωνα. «Η καταστροφή ξεκίνησε κατά την ύστερη αρχαιότητα, όταν ο χώρος μετατράπηκε σε προαύλιο μιας μεγάλης εκκλησίας» (σ. 216).

Στην Ελεούσα-Σεβαστή της Μ. Ασίας υπήρχε ναός της Αφροδίτης. «Ένα εκκλησάκι κτίστηκε μέσα στο ναό γύρω στο 500 μ.Χ.» (σ. 217).

Στη Σέλγη της Μ. Ασίας υπήρχε ναός του Δία. «Μετά τον 4^ο αιώνα μ.Χ. μια παλαιοχριστιανική βασιλική κτίστηκε επάνω στην κρηπίδα του κατεστραμμένου ναού» (σ. 223).

Στη Σελεύκεια Πιερίας της Συρίας υπήρχε ναός που «λειτούργησε μέχρι το 150 μ.Χ. Μεγάλο μέρος του οικοδομικού υλικού χρησιμοποιήθηκε ξανά σε κοντινούς πύργους νεότερων χρόνων, ενώ ο ναός μετασκευάστηκε σε οχυρωματικό έργο» (σ. 224).

Στη Μεγάλη Ερμούπολη της Αιγύπτου υπήρχε ναός. «Φαίνεται ότι παρέμεινε σε χρήση μέχρι τη στιγμή που κατεδαφίστηκε για να οικοδομηθεί η βασιλική» (σ. 225).

Στις Άκρες της Σικελίας δωρικός ναός «στην ύστερη αρχαιότητα είχε μετατραπεί σε λατομείο» (σ. 125).

Στην Αίγινα, ο ναός του Απόλλωνα «κατά το μεσαίωνα απογυμνώθηκε για την επαναχρησιμοποίηση των λίθων του. Η θεμελίωση αφαιρέθηκε τον 19^ο αιώνα, για να κτιστεί η προκυμαία της σύγχρονης πόλης της Αίγινας» (σ. 148).

Στις Πλαταιές, από το 307 μ.Χ. «από τότε και στο εξής ο ναός χρησίμευσε ως πηγή έτοιμου οικοδομικού υλικού» (σ. 168).

Στην Κέρκυρα, υπήρχε δωρικός ναός της Ακραίας Ήρας. «Στους μεσαιωνικούς και ενετικούς χρόνους ο ναός υπέστη συστηματική αφαίμαξη του οικοδομικού του υλικού» (σ. 177).

Στην Πέργαμο της Μ. Ασίας υπήρχε ναός του Δία και του Τραϊανού. «Από το τέλος της αρχαιότητας τα υλικά του οδηγήθηκαν στις ασβεστοκαμίνους» (σ. 192).

Στις Σάρδεις της Μ. Ασίας υπήρχε ναός της Άρτεμης. «Γύρω στο 600 μ.Χ. πολλοί λιθόπλινθοι θρυμματίστηκαν, για να πάρουν το δρόμο τους για τα καμίνια της περιοχής. Οι κατολισθήσεις που ακολούθησαν έθαψαν το μεγαλύτερο μέρος από ό,τι απέμεινε» (σ. 194).

Στην Έφεσο ο ναός των Ρωμαίων αυτοκρατόρων «καταληστεύτηκε ώς τα θεμέλια ήδη από την ύστερη αρχαιότητα» (σ. 200).

Στους Δελφούς, ο ναός του Απόλλωνα «αφού επέζησε και μετά την έλευση του Χριστιανισμού, εγκαταλείφθηκε τελικά κατά τη διάρκεια των σλαβικών επιδρομών (ύστερος 6^ος αιώνας μ.Χ.)» (σ. 171).

η

Στην Ιταλία, στη Ρώμη, ο ναός της Αφροδίτης «το 847-53 είχε καταστραφεί, πιθανόν από σεισμό» (σ. 120).

Στον Σελινούντα της Σικελίας, το ναό του Απόλλωνα (G) «ένας σεισμός τον μετέτρεψε σε χαοτικό σωρό λίθων» (σ. 131).

Στην Αρχαία Ολυμπία, στο ναό του Δία, «οι κίονες γκρεμίστηκαν από σεισμό κατά τη διάρκεια του 6^ου αιώνα μ.Χ.» (σ. 154).

Στο Μάκιστον της Πελοποννήσου, ο ναός της Αθηνάς μετά από καταστροφή από σεισμό μετατράπηκε σε λατομείο (σ. 154).

Στην Τεγέα της Πελοποννήσου υπήρχε ο ναός της Αθηνάς Αλέας. «Τον 6^ο αιώνα μ.Χ. ένας σεισμός κατεδάφισε το ναό και μια βυζαντινή εκκλησία ιδρύθηκε στα ερείπιά του» (σ. 160).

Στην Κόρινθο, ο ναός του Απόλλωνα «ίσως καταστράφηκε από σεισμό κατά τον 6^ο αιώνα μ.Χ. και κατόπιν ο χώρος μετατράπηκε σε λατομείο» (σ. 162).

Στην Επίδαυρο, ο ναός του Ασκληπιού «μάλλον κατέρρευσε από σεισμό τον 6^ο αιώνα μ.Χ.» (σ. 165).

Στα Δίδυμα της Μ. Ασίας υπήρχε ναός του Απόλλωνα. «Εκεί κτίστηκε μια επισκοπική εκκλησία τον 5^ο ή τον 6^ο αιώνα μ.Χ. και αργότερα μια δεύτερη. Το 1495 ένας μεγάλος σεισμός άφησε όρθιους μόνο τρεις κίονες» (σ. 207).

Στη Στρατονίκεια της Μ. Ασίας υπήρχε ναός της Εκάτης, ο οποίος «κατέρρευσε λόγω σεισμού» (σ. 212).

Στην Κάσταβο της Μ. Ασίας υπήρχε ναός της Ημιθέας. «Στις τελευταίες μέρες του ναού η ανωδομή κατέρρευσε από μόνη της» (σ. 214).

Στην Κυρήνη της Αφρικής υπήρχε ναός του Δία. «Πριν από την τελική καταστροφή του ναού από σεισμό (πιθανόν το 365 μ.Χ.) έγιναν περεταίρω επισκευές. Στην καταστροφή συνέβαλαν και εμπρηστές – προφανώς οι ντόπιοι χριστιανοί –, οι οποίοι έσπασαν τα αγάλματα» (σ. 226).

Στην Ποσειδωνία της Ιταλίας, ο ναός της Αθηνάς μετατράπηκε σε εκκλησία (σ. 114).

Της Συρακούσες της Ιταλίας, ο ναός του Απόλλωνα «μετασκευάστηκε αργότερα σε νορμανδική εκκλησία» (σ. 122).

Της Συρακούσες της Σικελίας, ο ναός της Αθηνάς είχε μετασκευαστεί σε εκκλησία «γύρω στο 600 μ.Χ.» (σ. 123).

Στον Ακράγαντα της Σικελίας δωρικός ναός Ε είχε μετασκευαστεί σε εκκλησία (σ. 126).

Στον Ακράγαντα της Σικελίας, ο ναός της Ομόνοιας μετατράπηκε σε εκκλησία (σ. 126).

Στην Αθήνα ο ναός του Ηφαίστου μετατράπηκε σε εκκλησία (σ. 138).

Στην Ακρόπολη της Αθήνας, ο Παρθενώνας, μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 267 της «ποτέ δεν ανοικοδομήθηκε πλήρως. Αντί αυτού, μια νέα στέγη από πήλινα κεραμίδια (όχι πια μαρμάρινα) κάλυψε μόνο το σηκό» (σ. 142). Αργότερα μετατράπηκε σε εκκλησία.

Στην Ακρόπολη της Αθήνας, το Ερέχθειο μετατράπηκε σε εκκλησία (σ. 144).

Στη Σικυώνα της Πελοποννήσου, ο ιωνικού ρυθμού ναός «στην ύστερη αρχαιότητα μετασκευάστηκε σε εκκλησία» (σ. 164).

Στη Νύσα της Μ. Ασίας ο ναός του Πλούτωνα «μετασκευάστηκε αργότερα σε εκκλησία» (σ. 201).

Στην Αφροδισιάδα της Μ. Ασίας ο ναός της Αφροδίτης «μετατράπηκε πιθανόν τον 5^ο αιώνα σε μια επιβλητική καθεδρική εκκλησία» (σ. 208).

Στην Ξάνθο της Μ. Ασίας υπήρχε ναός της Λητούς. «Η καταστροφή του ναού ξεκίνησε από την κλοπή των χάλκινων συνδέσμων των κιόνων. Ο κύριος ναός παρέμεινε όρθιος και μάλλον μετατράπηκε σε εκκλησία» (σ. 215).

Στη Σελεύκεια Καλυκάνδου της Μ. Ασίας υπήρχε ναός κορινθιακού τύπου, που «μάλλον μετασκευάστηκε σε εκκλησία» (σ. 216).

Στη Διοκαισάρεια της Μ. Ασίας υπήρχε ναός του Δία, που μετατράπηκε σε παλαιοχριστιανική εκκλησία (σ. 217).

Στην Άγκυρα της Μ. Ασίας υπήρχε ναός των ρωμαίων αυτοκρατόρων. «Τον 5^ο αιώνα μ.Χ. μετασκευάστηκε σε εκκλησία» (σ. 218).

Στους Αιζανούς της Μ. Ασίας υπήρχε ναός του Δία. «Ό,τι είχε απομείνει από τον ήδη διαλυμένο ναό κατά τους πρώιμους χριστιανικούς χρόνους μετασκευάστηκε σε εκκλησία η οποία αργότερα καταστράφηκε από πυρκαγιά» (σ. 220).

Στη Σαγαλασσό της Μ. Ασίας, υπήρχε ναός του Απόλλωνα και των αυτοκρατόρων. «Τον 5^ο ή τον 6^ο αιώνα μετασκευάστηκε σε εκκλησία» (σ. 222).

Στην Ιταλία, στην Ποσειδωνία, ο ναός του Ποσειδώνα «διατηρείται σε εξαιρετική κατάσταση» (σ. 112).

Στην Αλίφειρα της Πελοποννήσου, στον εκεί δωρικό ναό της Αθηνάς, «κάποια στιγμή, αφότου ο ναός είχε καταρρεύσει, κτίστηκε στα θεμέλιά του ένα βυζαντινό παρεκκλήσι» (σ. 158).

Στην Περαιθηίδα της Πελοποννήσου, αναφορικά με τον εκεί δωρικό ναό, «σε νεότερους χρόνους τα ερείπια του ναού εντοιχίστηκαν σε μια εκκλησία» (σ. 159).

Στην Ερμιόνη της Πελοποννήσου, υπήρχε δωρικός ναός. «Επάνω στα θεμέλιά του οικοδομήθηκε μια μεσαιωνική εκκλησία» (σ. 160).

Στην Καλαύρεια της Πελοποννήσου, υπήρχε ιερό του Ποσειδώνα. «Σήμερα έχουν απομείνει λιγοστά ερείπια, ενώ πολλοί λιθόπλινθοί του εντοιχίστηκαν της εκκλησίες της γειτονικής Ύδρας» (σ. 160).

Στην Αίγινα, στο ναό της Αφαίας, «οι μετόπες που απουσιάζουν ίσως αφαιρέθηκαν ως έργα τέχνης ήδη από της ρωμαϊκούς χρόνους. Αργότερα, μεγάλο μέρος του ναού κατέρρευσε, εν μέρει εξαιτίας της κλοπής των μεταλλικών συνδέσμων του» (σ. 149).

Στο Άργος, για το ναό της Ήρας «οι τελευταίες ημέρες ζωής μένει ακόμα να ανασυσταθούν, πολλοί της από της λίθους του είναι εντοιχισμένοι σε κοντινές εκκλησίες» (σ. 164).

Στη Θάσο, από έναν ναό του Ηρακλή «στους μεσαιωνικούς χρόνους διατηρούνταν από το ναό μόνο τα μαρμάρινα θεμέλια, ενώ μέλη του χρησιμοποιήθηκαν σε ένα βυζαντινό ξωκλήσι» (σ. 179).

Στη Ρόδο, υπήρχε ναός του Δία Πολιέα και της Αθηνάς πολιάδας. «Και οι δυο ναοί προσέφεραν οικοδομικό υλικό για τα τείχη της μεσαιωνικής Ρόδου» (σ. 182).

Στην Κω υπήρχε ο ναός του Ασκληπιού. «Επάνω από τον πρόναο κτίστηκε αργότερα ένα βυζαντινό εκκλησάκι, σήμερα κατεστραμμένο. Στο δάπεδο του τελευταίου είχε διατηρηθεί το αρχαίο πλακώστροτο του ναού» (σ. 183).

Στη Νεάνδρεια της Μ. Ασίας υπήρχε αρχαϊκός ναός. «Ένα στρώμα στάχτης δείχνει ότι ο ναός κάηκε˙ στη συνέχεια ο χώρος μετατράπηκε σε λατομείο» (σ. 189).

ΤΑ  ΟΝΟΜΑΤΑ  ΤΩΝ  ΝΑΩΝ

Αν ερευνήσουμε τα ονόματα των εκκλησιών και των αρχαίων ιερών, θα διαπιστώσουμε εύκολα, πως αυτοί που ονόμασαν τις εκκλησίες, πολύ απλά αντιστοίχισαν το όνομα που ήταν αφιερωμένος ο αρχαίος ναός με τον χριστιανικό άγιο που έχτισαν από πάνω του.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αντικατάσταση του ονόματος αρχαίου ναού από Δήμητρα  Χθονία  σε Άγιο Δημήτριο. Όπου δηλαδή υπάρχει εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, έχει χτιστεί πάνω σε αρχαίο ναό της Δήμητρας Χθονίας. Το ίδιο συμβαίνει με τα πιο πολλά  εκκλησάκια του προφήτη Ηλία που έχουν «αντικαταστήσει» τους αρχαίους ναούς του Απόλλωνα Ηλίου. Ή ακόμα και τα εκκλησάκια του Αγίου Γεωργίου έχουν πάρει τη θέση ναών και ιερών του Δία.

Οι εκκλησίες του Αγίου Πέτρου είναι κωδικοί που σχετίζονται με κάποιο «ειδικό» πέτρωμα ή ορυκτό στο υπέδαφος της εκκλησίας -πρώην αρχαίου ναού- με κάποιο πολύτιμο, ημιπολύτιμο λίθο ή ακόμα και «μαγικό» ή «μυθικό» λίθο (συνήθως Ερμές, Απόλλωνος Αυγιέου, ομφαλούς κλπ) τους οποίους, αν και «ειδωλολατρικής» προέλευσης η εκκλησία τους κρατά καλά φυλαγμένους στους κόλπους της.

Οι εκκλησίες με την ονομασία «Κοίμηση της Θεοτόκου» κωδικοποιούν την παρέμβαση του ιερατείου σε κάποια πύλη, είσοδο, σπηλιά κλπ που - φυσικά βρίσκεται από πάνω τους η συγκεκριμένη εκκλησία- «κοίμισαν» δηλαδή σφράγισαν και απομόνωσαν την όποια είσοδο από το ευρύ κοινό και τους πιστούς, συνήθως για προσωπική εκμετάλλευση ή για άλλους λόγους.  

Μια διαφορετική σημασία έχουν οι εκκλησίες Παναγία η Τρυπητή στο Αίγιο, Παναγία η Εκατονταπυλιανή στην Πάρο, Παναγία η Παραπορταριανή στην Μύκονο, η μονή Μέγα Σπήλαιο στα Καλάβρυτα κλπ. Όλες υποδηλώνουν πως βρίσκονται επάνω ή δίπλα σε ανοίγματα από σπηλιές, οι οποίες ναι μεν δεν έχουν σφραγιστεί, αλλά και πάλι οι περισσότερες δεν είναι προσβάσιμες για το κοινό.

Με σπηλιές, άλλου είδους, συνδέονται και οι εκκλησίες που έχουν το όνομα της Αγίας Παρασκευής και που σημαίνει ότι το κτίριο βρίσκεται «παρά Εκάβης» ή σχετίζεται με το όνομα των Καβείρων, οπότε η σύνθεση των λέξεων οδήγησε στην παραφθορά του Παρασκευή, ή πολύ απλά συνδύασαν το όνομα αυτό με τις σπηλιές της Εκάβης ή των Καβείρων, λόγω της ομοιότητας των ονομάτων.

Και στις δύο περιπτώσεις, η Εκάβη και οι Κάβειροι υπονοούν υποχθόνιους θεούς που βγαίνουν από την γη, μέσα από σπηλιές, γι αυτό και στην συγκεκριμένη είσοδο ήρθε και χτίστηκε η εκκλησία της αγίας Παρασκευής, για να εμποδίσει την έξοδό τους..  

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΠΟΥ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΟΥΝ ΥΠΟΓΕΙΩΣ

Πολλές εκκλησίες, κυρίως βυζαντινές και των πρώτων χριστιανικών χρόνων έχουν χτιστεί πάνω σε αρχαία ιερά και ναούς που αυτά είχαν πρόσβαση σε υπόγειες στοές που επικοινωνούσαν με άλλα συστήματα στοών και έφταναν τελικά να επικοινωνούν με άλλους ναούς ή τοποθεσίες.

Τέτοια παραδείγματα έχουμε στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, με το λιγότερο τέσσερις υπόγειες διαδρομές που η μία από αυτές καταλήγει στις κατακόμβες του Αϊ-Γιάννη του Πρόδρομου απέναντι από την Αγία Σοφία, και η άλλη στα κάστρα. Τον Άι Γιάννη τον Πρόδομο πολλοί τον ξέρουν και ως Αι Γιάννη τον Υπόγειο.

Στην Σύρο, η ορθόδοξη εκκλησία Κοίμησης της Θεοτόκου και η οποία είναι χτισμένη πάνω από τον αρχαίο ναό της Φρατρίας Αθηνάς, έχει ένα πολύπλοκο σύστημα στοών στα υπόγειά του και επικοινωνεί με άλλους ορθόδοξους αλλά και καθολικούς του νησιού. 

ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑ ΠΑΝΩ Ή ΔΙΠΛΑ ΣΕ ΑΡΧΑΙΑ ΙΕΡΑ 

Όταν δεν τους «σκέπαζαν» με χριστιανικούς ή όταν δεν τους γκρέμιζαν εκ θεμελίων, κι όταν δεν μπορούσαν να τους καταστρέψουν, τότε πολύ απλά τους μόλυναν. Έπρεπε να μολυνθεί το αρχαίο ιερό, αφού δεν μπορούσαν αλλιώς οι χριστιανοί να «κλέψουν» την δύναμη του τόπου. Ο πιο απλώς και πιο εύκολος τρόπος για να μολύνουν ήταν με την ίδρυση και τοποθέτηση στην κατάλληλη θέση ενός νεκροταφείου, όπως εκείνο που αποκάλυψε η αρχαιολογική σκαπάνη κολλημένο στην πλευρά ιερού ναού του Απόλλωνος στους Δελφούς ή εκείνο που επίσης ανακαλύφθηκε στον χώρο των Ιερών στην Νεμέα.



ΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ήδη από τον 6ο μ.Χ. αιώνα ο Παρθενώνας μετατρέπεται σε χριστιανική εκκλησία της Παρθένου Μαρίας. Το 1204, η εκκλησία αυτή μετατρέπεται σε φράγκικη, ενώ μερικούς αιώνες μετά, ο τουρκικός ζυγός επεμβαίνει και αλλάζει το σκηνικό σύμφωνα με τα δικά του θρησκευτικά δεδομένα. Στα 1456 ο Παρθενώνας γίνεται τούρκικο τζαμί.

Διάφοροι χώροι της Ακρόπολης αλλάζουν και γίνονται χριστιανικοί. Για παράδειγμα μία σπηλιά που βρίσκεται πάνω από το θέατρο μετατρέπεται και αφιερώνεται στην Παναγία την Χρυσοσπηλιώτισα. Το Ασκληπιείο αλλάζει σε ναό των Αγίων Αναργύρων. Η Αρχαία Κρήνη, όπως και κάθε πηγή που για τους αρχαίους - όπως και σήμερα είναι παραδεκτό - είχε  θαυματουργές ιδιότητες, αν και καθόλα «ειδωλολατρικής» έμπνευσης γίνεται Αγίασμα, για τις ίδιες, φυσικά, ιαματικές ιδιότητες.

Απέναντι από την Ακρόπολη υπάρχει ο λόφος που βρίσκεται το αστεροσκοπείο. Παλιά λεγόταν λόφος των Νυμφών επειδή εκεί υπήρχε ιερό τους. Στο ίδιο πιθανόν μέρος, ή πολύ κοντά υπάρχει σήμερα ο ναός της Αγ. Φωτεινής.


ΘΗΣΕΙΟ

Μεταξύ 6ου και 8ου αιώνα σφραγίστηκε η είσοδος του πρόναου για να γίνει εκεί το Ιερό Βήμα. Στον τοίχο του προδόμου ανοίχτηκε η κύρια είσοδος της εκκλησίας. Στην βόρεια πλευρά ανοίχτηκε μικρή πόρτα (σήμερα είναι κλειστή με παράταιρο τρόπο). Πιθανότατα, ανοίχτηκαν τρεις ακόμα πλάγιες πόρτες μετά το έτος 979, οπότε και έγινε η εικονογράφηση των εξωτερικών τοίχων. Στα τέλη του 10ου ή κατά τις αρχές του 11ου αιώνα, έγινε ριζική ανακαίνιση της εκκλησίας με δαπάνες πιθανότατα του Βυζαντινού αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ του Βουλγαροκτόνου.

Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, το Θησείο μετατράπηκε σε λατινική εκκλησία. Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, περιήλθε πάλι στους Έλληνες ως εκκλησία, αλλά επιτρεπόταν μόνο μία φορά τον χρόνο, στις 23 Απριλίου του Αγίου Γεωργίου, να λειτουργούν. Το 1836 το Θησείο γίνεται αποθήκη και μετά την απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό, ξανά εκκλησία του Αγίου Γεωργίου μέχρι το 1835, οπότε και μετατράπηκε σε προσωρινό αρχαιολογικό μουσείο και αργότερα σε αποθήκη αρχαιοτήτων.

Το 1936 και με απόφαση του αρχαιολογικού συμβουλίου γκρεμίστηκαν οι μεταγενέστεροι τοίχοι με τους οποίους φρασσόταν ο πρόναος αναστυλώθηκαν και συμπληρώθηκαν οι δύο κίονες, οι χριστιανικές τοιχογραφίες και αγιογραφίες αφαιρέθηκαν.  

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΑΡΧΑΙΑ ΙΕΡΑ

 Στην Αθήνα και στην οδό Μητροπόλεως έξω από το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων υπάρχει το εκκλησάκι της Αγίας Δύναμης. Αν και μικρό κάτω από την εκκλησία υπάρχουν μεγάλα υπόγεια με στοές που οδηγούν σε διάφορες κατευθύνσεις. Η Αγία Δύναμη είναι χτισμένη πάνω σε αρχαίο ιερό των Ιλισιάδων Μουσών.

Στον ίδιο δρόμο, λίγο πιο πέρα και κάτω από την Μητρόπολη των Αθηνών, ή πολύ κοντά της, βρισκόταν ο ναός της Υπερβόρειας Ειλείθυιας, προστάτιδας του τοκετού. Η Ειλείθυια είχε ταξιδέψει στην Δήλο για βοηθήσει την Λητώ, μητέρα του Απόλλωνα και της Αρτέμιδος, για να γεννήσει. Είναι γνωστή και ως Άρτεμις Ειλείθυια.

Στην οδό Ευριπίδους υπάρχει το εκκλησάκι του Αϊ-Γιάννη του Πρόδρομου, γνωστό και ως Αϊ Γιάννη της Κολώνας, διότι μέσα στην εκκλησία, στον χώρο του ιερού και στο αριστερό του μέρος υπάρχει αρχαίος κορινθιακός κίονας, ο οποίος βγαίνει πάνω από τα κεραμίδια της εκκλησίας. Στην βάση της κολόνας, οι παλιοί Αθηναίοι έδεναν πολύχρωμα νήματα και κορδέλες, για να γιατρέψει ο Άι-Γιάννης τις αρρώστιες τους. Πρόκειται για ένα εντελώς αρχαίο «ειδωλολατρικό» συνήθειο που έκαναν σε αντίστοιχα μέρη για να ζητήσουν προστασία από τον Απόλλωνα Αυγιέα.

Λίγο πιο πέρα από τις Στήλες του Ολυμπίου Διός, υπάρχει ένα κοίλωμα που στην παλιότερη Αθήνα ήταν γνωστό ως Βατραχονήσι. Εκεί που βρίσκεται σήμερα το εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής, υπήρχε βωμός των Ιλισιάδων. Από εκεί περνούσε ο ποταμός Ιλισσός, όπου και η Κρήνη Καλλιρόη, πηγή που έπαιρναν νερό οι αρχαίες Αθηναίες κόρες για να χρησιμοποιήσουν στις τελετές του γάμου.

Στο αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού, επί της οδού Πειραιώς και Ιεράς Οδού, υπάρχει η εκκλησία της Αγίας Τριάδος που βρίσκεται μέσα στον αρχαιολογικό χώρο.

Αν ακολουθήσουμε την Ιερά Οδό από τον Κεραμεικό στα τέσσερα περίπου χιλιόμετρα θα συναντήσουμε ένα εκκλησάκι. του Αγ. Σάββα. Εκεί, σύμφωνα διάφορες ιστορικές πηγές, επιγραφές και άλλες, υπήρχε μία ιερή συκιά. Αυτό, βέβαια, μας το επιβεβαιώνει και ο Παυσανίας: «Υπάρχει επίσης βωμός του Ζεφύρου και ιερό της Δήμητρας και της Κόρης, όπου τιμώνται μαζί και η Αθηνά και ο Ποσειδών. Στο μέρος αυτό λένε πως ο Φύταλος είχε δεχτεί στο σπίτι του τη Δήμητρα και πως η θεά τους έδωσε σ αντάλλαγμα το οπωροφόρο δέντρο της συκιάς.»

Ακολουθώντας τον ίδιο δρόμο της Ιεράς Οδού, φτάνουμε στο Δαφνί, ο ναός της Παναγίας είναι χτισμένος πάνω στα ερείπια του ελληνικού ναού του Απόλλωνος Δαφναίου.

Στην Ελευσίνα υπάρχει η εκκλησία του Αγίου Ζαχαρία, η οποία είναι χτισμένη ακριβώς πάνω στα ερείπια βυζαντινής που και αυτή είχε χτιστεί ακριβώς πάνω στα ερείπια του αρχαίου ναού του Τριπτόλεμου. Εκεί κοντά άλλωστε βρέθηκε και το γνωστό ανάγλυφο με την Δήμητρα και την Κόρη που δίνουν στον Τριπτόλεμο τον καρπό του σίτου. Αλλά και στο αρχαίο  τελεστήριο της Ελευσίνας έχει χτιστεί το βυζαντινό ναίδριο της Παναγίας.

Η μονή Καισαριανής και η μονή Αστερίου είναι χτισμένες πάνω σε αρχαίους ναούς και ιερά της Αρτέμιδος και των Καβείρων αντίστοιχα. Η μονή της Καισαριανής είναι του 10ου αιώνα και χτίστηκε πάνω σε παλαιότερη του 4ου μ.Χ. Η της Καισαριανής και Αστερίου επικοινωνούν μεταξύ τους με υπόγειες στοές καθώς και με άλλα υπόγεια μονοπάτια που οδηγούν σε άλλες αρχαίες ιερές τοποθεσίες.

Στο Μαρούσι, υπάρχει ένα εκκλησάκι ο Αι-Γιάννης, του 15ου αιώνα και ο οποίος έχει χτιστεί πάνω στα θεμέλια του προϋπάρχοντος αρχαίου ελληνικού ναού της Αρτέμιδος Αμαρυσίας.

Στην Άνω Γλυφάδα, έξω από την Αθήνα, υπάρχει η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Κόρακα, ο οποίος είναι χτισμένος πάνω σε αρχαίο ναό του Απόλλωνα. Αξίζει να τον επισκεφτείτε και να δείτε το εσωτερικό της εκκλησίας καθώς «κρύβει» πολλά από τον αρχαίο ναό.

Στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής, υπάρχει η γνωστή σπηλιά της Πεντέλης που κατά τους αρχαίους θεωρούνταν «Αιπόλειο του Πανός» ή αλλιώς «Παναιπόλειο», δηλαδή ο Πόλος του Πάνα ή του Παντός. Τα διάφορα «υπερφυσικά» φαινόμενα στο σπήλαιο αλλά και στην γύρω περιοχή «δίνουν και παίρνουν» όπως και οι διάφορες θεωρίες γι αυτά. Ο τόπος εκεί φαίνεται να έχει κάποια ιδιαίτερη ενέργεια. Για τους λόγους αυτούς, προφανώς, αναγέρθηκε μικρή εκκλησία προκειμένου να «εξαγνίσει» τον τόπο ή να οικειοποιηθεί την ενέργεια της περιοχής.

Πεντέλη, άλλωστε, σύμφωνα με μία σύγχρονη εκτίμηση σημαίνει «Πύλη εν τω τέλη».

Κοντά στον Μαραθώνα υπάρχει η Μονή Βρανά. Είναι χτισμένη στο αρχαίο ιερό Δήμητρος Χθονίας. Μάλιστα, εκεί υπάρχει και κάτι το ιδιαίτερα χαρακτηριστικό. Η μονή είναι «εντοιχισμένη» σε μία σπηλιά,  -σφραγίζοντας έτσι την πρόσβαση- από ορισμένο ύψος της οποίας στάζει μύρο. Το μύρο αυτό, βέβαια, είναι πλέον «άγιο» και «ιερό», αφού σε κανέναν από τους επισκέπτες και τους πιστούς, δεν πάει το μυαλό ότι το «αγιασμένο» αυτό μύρο προϋπήρχε της εκκλησίας, από τα «ειδωλολατρικά» χρόνια. Ανάλογο φαινόμενο υπάρχει σε αρκετές εκκλησίες όπως στην Αγία Παρασκευή Τεμπών.

Ας περάσουμε τώρα στην Πελοπόννησο και την αρχαία πόλη της Σικυώνας. Εκεί θα συναντήσουμε μία Φράγκικη εκκλησία του Ζαρακά, η οποία είναι χτισμένη ακριβώς δίπλα σε ναό της Αρτέμιδος.

Στην αρχαία πόλη Βούρα της ΒΔ Πελοποννήσου, στη σημερινή θέση Τρουπιά όπου βρίσκεται το μετόχι της μονής του Άγιου Σπηλαίου υπήρχε ιερό και μαντείο του Ηρακλή. Βρισκόταν μέσα στο σπήλαιο, όπου φυσικά και το άγαλμα του Ήρωα.

Η Παναγία η Χελιδονού στην Τράπεζα της παραλιακής Αχαίας είναι χτισμένη στα ερείπια αρχαίου ναού αφιερωμένου στην Γαία.

Το απόμερο γραφικό ερημοκλήσι της Οσιοπαρθενομάρτυρος Θεοδώρας της Πελοποννησίας, με την θαυμαστή, σαν από εξωτικό παραμύθι, δασοσκέπαστη οροφή της, στους πρόποδες του Τετραγίου όρους, τέσσερα περίπου χλμ από το χωριό Βάστα Μεγαλοπόλεως και σε υψόμετρο περί τα 860μ. Ενδέχεται να ανεγέρθη στα ερείπια ναού του τραγοπόδαρου αρχαίου θεού Πάνα -του σατανά κατά τους χριστιανούς. Χάλκινα αγαλματίδια που βρέθηκαν εκεί προ δεκαετιών ενισχύουν, χωρίς να επιβεβαιώνουν την εικασία αυτή.

Η εκκλησία όπου παντρεύτηκε ο ήρωας της επανάστασης Θεόδωρος Κολοκοτρώνης στο χωριό Ζαρούχλα Αχαίας είναι χτισμένος επάνω στον ναό Καταθεσίου Αρτέμιδος.

Το γνωστό Ποντικόκαστρο είναι και αυτό χτισμένο πάνω σε αρχαίο ναό της Αρούρας Αρτέμιδος, όπου από κάτω υπάρχουν υπόγειες αρχαίες στοές και περάσματα.

Από το να γίνει εκκλησία δεν γλίτωσε ούτε το εργαστήριο του Φειδία, στο οποίο φιλοτέχνησε το περίφημο χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία, ενός από τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου. Πολύ παράξενο, που ένα απλό εργαστήρι, το οποίο δεν υπήρξε ούτε ιερό, ούτε λατρευτικός τόπος, ούτε κάτι άλλο, να γίνει εκκλησία. Στα ερείπια του εργαστηρίου χτίστηκε μια μεγάλη βυζαντινή εκκλησία από τον Θεοδόσιο τον Β΄.

Φτάνοντας στο Άργος, θα συναντήσουμε στους πρόποδες της κορυφής Ασπίδας το εκκλησάκι του Αγίου Ηλία. Είναι χτισμένο στα ερείπια του ιερού του Απόλλωνα και της Αθηνάς, που ήταν και μαντείο.

Στο Ελληνικό θα συναντήσουμε τα απομεινάρια μίας πυραμίδας, από τις ελάχιστες που έχουν διατηρηθεί σχεδόν σε ακέραια κατάσταση. Μερικά μέτρα δίπλα της υπάρχει και εκεί μία εκκλησία. Κι όμως ο τόπος δεν ήταν ιερός.  Η  πυραμίδα αυτή αποτελούσε κατά πάσα πιθανότητα φρυκτωρία. Τι λόγους είχε να χτιστεί εκεί εκκλησία;

Το ίδιο μπορούμε να αναρωτηθούμε για την εκκλησία της Επισκοπής η οποία βρίσκεται στο κοίλο του αρχαίου θεάτρου της Τεγέας.

Η αρχαία Τεγέα συνορεύει με την αρχαία Μαντίνεια στον αρχαιολογικό χώρο της οποίας υπάρχει η εκκλησία της Αγίας Φωτεινής. Η εκκλησία αυτή είναι η παράξενη εκδοχή αρχιτεκτονικής χριστιανικού οικοδομήματος. Σε τίποτα δεν θυμίζει εκκλησία. Αυτό που είναι βέβαιο είναι πως βρίσκεται χτισμένη στα θεμέλια του ναού της Αρτέμιδος και χτίστηκε αποκλειστικά από τα αρχαία αυτά οικοδομικά υλικά, καθώς από τα αιγυπτιακά Σεραπεία της περιοχής και επίσης από ένα ναΐσκο της θεάς Ήρας.

Το εκκλησάκι της Παναγίας της Ραχιώτισας στην Φλιούντα, είναι και αυτό χτισμένο επάνω στο αρχαίο Ασκληπιείο.

Στην αρχαία Τροιζήνα υπήρχε ναός της Αφροδίτης Κατασκοπίας εκεί που σήμερα βρίσκεται η εκκλησία της Επισκοπής.

Στον Ταύγετο και στην αρχαία πόλη Βρυσέαι υπήρχε ναός και άγαλμα του Διονύσου στο ύπαιθρο και πηγή. Σήμερα υπάρχει εκκλησία. Στην ίδια περιοχή υπάρχει και εκκλησάκι του προφήτη Ηλία για το οποίο υπάρχει η παράδοση ότι: «μετά από τάμα πιστού, οι εργάτες προσπάθησαν να κτίσουν το εκκλησάκι στην απέναντι κορφή, αλλά τα υλικά το βράδυ εξαφανίζονταν και τα έβρισκαν την επομένη, στη ψηλότερη κορφή όπου τελικά κατασκευάστηκε». Παράξενο που το τάμα του πιστού δεν «έπιασε» και το εκκλησάκι ήθελε να χτιστεί σε εκείνη την κορυφή του Ταύγετου, όπου βρισκόταν η ιερή τοποθεσία του Ήλιου ή του Απόλλωνα.

Σε Μεσσηνιακό βουνό πάνω από το χωριό Παλαιό Λουτρό, συναντούμε στη σπηλιά του Κουφιέρου το εκκλησάκι των Αγίων Αναργύρων. Εκεί υπήρχε αρχαιότατος ναός από τον οποίο δεν σώζεται τίποτα, για να μας τον θυμίζει, έστω και ονομαστικά.

Σε δρακόσπιτο της Όχης, στην Εύβοια, υπήρχε παλιά ιερό της Ουράνιας Αφροδίτης. Δίπλα υπήρχε και η Ελαιατική Σχολή που μετατράπηκε σε χριστιανικό φροντιστήριο με το όνομα Μονή των Ομολογητών.

Στην κεντρική Ελλάδα, στην Αγ. Μαρίνα Βοιωτίας αν αναζητήσουμε θα βρούμε την εκκλησία του Αγίου Βλάσιου, ο οποίος είναι χτισμένος πάνω σε αρχαίο ιερό του Πανοπέα, ο οποίος, σημειώστε έφτιαχνε ανθρώπους από πυλό. Σήμερα η ίδια περιοχή είναι γνωστή από αναφορές για εμφανίσεις ΑΤΙΑ.

Πως να μην χτιστεί εκεί μία εκκλησία να εξαγνίσει τον χώρο!

Μεταξύ Κάστρου και Ορχομενού, στο χωριό Παύλο και στην αρχαία Υηττό το εκκλησάκι του Αγίου Αθανασίου στην κορυφή του λόφου αντικαθιστά ναό του Ηρακλή, από το ίδιο αρχαίο υλικό. Μάλιστα η Αγία τράπεζα έχει το εξής παράδοξο: ήταν αφιερωμένη στον ρωμαίο αυτοκράτορα Σεπτίμο Σεβήρο. Ο Άγιος Νικόλαος ήταν Ασκληπιείο κάτι που επιβεβαιώνεται και από την ενεπίγραφη πλάκα.

Έξω από τον Ορχομενό, ήταν ο τάφος του Ησιόδου, ο ναός του Βάκχου, μα κυρίως και πάνω από όλα βρισκόταν ο ναός των Χαρίτων, αφιερωμένος στις Τρεις Χάριτες, τις οποίες τιμούσες οι Ορχομένιοι με τα Χαριτήσια, γιορτές που περιλάμβαναν μουσικούς αγώνες, στους οποίους έπαιρναν μέρος αοιδοί και ποιητές από όλη την Ελλάδα. Στην θέση του ναού και κατασκευασμένη από το ίδιο αρχαίο οικοδομικό υλικό χτίστηκε η βασιλική της μονής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, του 874.

Στην Λαμία, αν επισκεφτούμε το κάστρο Αφανός θα διαπιστώσουμε ή θα μάθουμε πως έχει χτιστεί πάνω από το ναό Δήμητρας Χθονίας. Αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι πως επικοινωνεί υπογείως με το απέναντι βουνό στο οποίο υπάρχει η εκκλησία του Αγίου Λουκά, η οποία και αυτή είναι χτισμένη σε αρχαίο ιερό ναό.

Ο ναός των Παμμεγίστων Ταξιαρχών και Αγίων Πάντων, προστάτες των πανέμορφων και ολοπράσινων Μηλιών Πηλίου. Στην ίδια θέση που βρίσκεται σήμερα ο ναός, υπήρχε βωμός και ιερό του αρχαίου Ερμή, επίσης ψυχοπομπού ο οποίος λατρευόταν και ως κήρυκας. Το ίδιο ψυχοπομποί είναι και οι Μιχαήλ και ο αγγελιοφόρος Γαβριήλ στους οποίους αφιερώθηκε ο ναός, σαν συνέχεια της παλιάς θρησκείας, αλλά που στην ουσία η αντικατάσταση αυτή δήλωνε τη νίκη του «Ιεχωβά», ο οποίος απέτασσε  τα φαντάσματα των ειδώλων και του παγανισμού.

Στον Όλυμπο είναι εμφανές και προφανές ότι εκκλησάκια όπως π.χ. του πρ. Ηλία ή το εκκλησάκι της Αγίας Κόρης είναι χτισμένο σε αρχαίο ναό. Το πρώτο αντικαθιστά τον Βωμό του Διός και το δεύτερο ναό της Κόρης της Δήμητρας, Περσεφόνης, ή ενδεχομένως και της Αρτέμιδος καθώς και αυτή ήταν Παρθένος και προστάτης της αμόλυντης Φύσης.

Στους πρόποδες του Παγγαίου, θα βρούμε ένα εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας. Απ έξω υπάρχει μία ορθογώνια παραλληλόγραμμη πέτρα που ονομάζεται «η πέτρα του Απόλλωνα». Η πέτρα αυτή ανήκει στον Απόλλωνα Αυγιέα, όπου οι αρχαίοι και κάποιοι σημερινοί, αλλά παλιοί Έλληνες έκαναν σπονδές με λάδι, τη στόλιζαν με πολύχρωμες ταινίες, για να τους προστατεύει.

Στο κέντρο της Έδεσσας θα δούμε τον ναό ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Χωρίς μεγάλη προσπάθεια θα διακρίνουμε κιονόκρανα που παλιά ανήκαν σε ιερό του Υψίστου Δία, πάνω στον οποίο άλλωστε χτίστηκε η κατοπινή εκκλησία.

Βορειότερα θα συναντήσουμε την πασίγνωστη εκκλησία της Αγίας Σοφίας. Αυτό που δεν είναι γνωστό είναι πως ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος τον ναό του Ήλιου μετασκεύασε σε ξενώνα της Αγίας Σοφίας. Παρενθετικά αξίζει να πούμε πως ο ίδιος έκανε το ναό της Άρτεμης εκτροφείο μεταξοσκώληκων ενώ τον ναό της Αφροδίτης μετέτρεψε σε πορνείο.

Ο ίδιος δεν στάθηκε σε αυτές μόνο τις αλλαγές. Η γνωστή Ροτόντα, που ονομάστηκε στις μέρες μας έτσι λόγω του κυκλικού της σχήματος, ήταν ναός των Καβείρων. Με διαταγή του, γίνεται και αυτός χριστιανική εκκλησία με την ονομασία Ναός των Ασωμάτων (ή) και Ναός των Αγίων Αγγέλων. Βέβαια, έχει και ένα τρίτο όνομα -σαν τους λωποδύτες- το οποίο είναι Άγιος Γεώργιος. Ο ναός των Καβείρων κατά τον τουρκικό ζυγό έγινε το Ορτάτς-Σουλτάν-Οσμάν-Τζαμί.

Η εκκλησία Αχειροποίητος, στην Θεσσαλονίκη, έχει και αυτή χτιστεί στα θεμέλια αρχαίου ναού και συγκεκριμένα της Αφροδίτης. Στα χρόνια κατοχής από τους Τούρκους, η Αχειροποίητος μετατρέπεται με την σειρά της σε τζαμί.

Παρενθετικά αξίζει να σημειώσουμε ή να επισκεφτούμε τους Κήπους του Πασά, στην Θεσσαλονίκη. Είναι και αυτοί χτισμένοι στα αρχαία ερείπια ενός αρχαίου ιερού της  Αφροδίτης.

Στο Βελούχι της Ευρυτανίας, αν αναζητήσουμε θα βρούμε τον εγκαταλειμμένο ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Έχει χτιστεί πάνω σε παλαιότερο χριστιανικό ναό, κι αυτός πάνω σε αρχαίο ναό του Διονύσου.

Τα θεραπευτικά αρχαία λουτρά, της αρχαίας Τραϊανούπολης, στην Θράκη, συνοδεύονται από την εκκλησία της μαρτυρικής Αγίας Γλυκερίας.

Αλλά ούτε και οι αρχαίοι ναοί και τα ιερά στα νησιά μας έχουν μείνει χωρίς την συντροφιά μίας εκκλησίας, από πάνω ή δίπλα τους.

Ο ναός του Αγίου Γεωργίου μέσα στο Παλαιό Φρούριο της Κέρκυρας, χωρητικότητας 4000 ατόμων περίπου. Ανεγέρθηκε το 1840 από Αγγλικανούς και το 1865 μετατρέπεται σε ορθόδοξη εκκλησία, ενώ από το 1956 περνάει στην λήθη. Στη θέση του υπήρχε ναός ή βωμός, πιθανότατα του Δία.

Στα βόρεια της Κέρκυρας, στην Κασσιόπη, ο σημερινό ναός της Παναγίας που υπάρχει εκεί έχει χτιστεί πάνω ακριβώς από τον αρχαίο ναό του Δία. Επίσης στην Παλαιοκαστρίτσα όπου υπάρχει το βυζαντινό μοναστήρι της Παναγιάς, θεωρείται από αρχαιολόγους ότι κάπου από κάτω του ή στην ίδια περιοχή βρίσκεται το ανάκτορο του  βασιλιά Αλκίνοου. Ποιος, όμως, τολμάει να «σηκώσει» το μοναστήρι και να κάνει ανασκαφές;

Στο ίδιο νησί η βασιλική της Παλαιόπολης, η Αγία Κερκύρα, είναι το παλαιότερο χριστιανικό μνημείο του νησιού (5ος αι.). Σήμερα παραμένει ερειπωμένο από τους Βομβαρδισμούς του Β΄ ΠΠ. Στο κτίσμα έχουν χρησιμοποιηθεί μέρη και υλικά από το δωρικό ναό της Αρτέμιδος (580 π.Χ.) που έχει ανακαλυφθεί εκεί, δίπλα στη Μονή των Αγίων Θεοδώρων.

Στο Νυδρί της Λευκάδας, θα βρούμε μία πυραμίδα και δίπλα της ένα εκκλησάκι. 

Στην Σαλαμίνα, αυτοί που έχτισαν την Μονή Φανερωμένης, έκαναν το παν για να θάψουν από κάτω της αρχαίο ναό. Τα κατάφεραν τόσο καλά που δεν είμαστε σε θέση να πούμε σε ποιόν ήταν αφιερωμένος.
Στο νησάκι Κρανάη, σημερινό Μαραθωνήσι που βρίσκεται στον Λακωνικό κόλπο υπάρχουν ερείπια του ναού της Αφροδίτης Μιγωνίτιδως, και αναγερμένο στη θέση του την σημερινή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου.
Στα Κύθηρα, πάλι, αρκετές εκκλησίες είναι χτισμένες πάνω σε αρχαίους ναούς και ιερά, αλλά αρκετές από αυτές για λόγους που δεν γνωρίζουμε παραμένουν κλειστές για τους επισκέπτες.
Πάτμος, ο λαξεμένος βράχος Καλλικατσού, στους πρόποδες του οποίου και μέσα στην θάλασσα υπάρχουν τα θεμέλια μικρής εκκλησίας της Παναγίας της Φυλαττομένης. Εκεί υπήρχε ναός της Αναδυομένης Αφροδίτης ή της Σελήνης.
Στην Ρόδο στον ναό των Ιπποτών, που ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Ιωάννη του Κολοσσού, έχουν βρεθεί επιγραφές που υποδεικνύουν ή μαρτυρούν έμμεσα για ένα ιερό ή ναό του θεού Ήλιου. Στο ίδιο σημείο ήταν, κατά πάσα, πιθανότητα τοποθετημένο ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, ο Κολοσσός της Ρόδου, ο οποίος ήταν αφιερωμένος στον θεό Ήλιο.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΝΤΕΙΑ

Παρόμοια χριστιανική αντιμετώπιση είχε και το Τροφώνιο μαντείο, καθώς χρειάστηκαν δύο εκκλησίες για να «καλύψουν» την «ειδωλολατρική» εμβέλεια  του χώρου. Σήμερα θα δούμε μία διώροφη εκκλησία εκεί. Ο πρώτος όροφος που βρίσκεται και στην επιφάνεια είναι ο ναός της Αγίας Σοφίας. Η δεύτερη εκκλησία βρίσκεται στο υπόγειο της πρώτης, δηλαδή μέσα στο σπήλαιο που από το έδαφος μπορούσε να κατέβει ο χρηστηριαζόμενος. Η υπόγεια αυτή εκκλησία είναι της Αγ. Βαρβάρας.

Στο μαντείο του Αχέροντα έχει ιδρυθεί βυζαντινός ναός και χριστιανικό νεκροταφείο, για να μολυνθεί η περιοχή, το οποίο όμως μεταφέρθηκε κατα τις ανασκαφές, ενώ η μονή και η εκκλησία διατηρήθηκαν.

Στο Νεκρομαντείο Ταινάρου, θα δούμε σήμερα τον ναό του Ασωμάτου. Αν παρατηρήσουμε καλύτερα θα δούμε πως είναι χτισμένος με τα οικοδομικά υλικά κάποιου αρχαίου κτίσματος, τα οποία σαφώς προδίδουν την ύπαρξη ιερού αρχαίου, που δεν ήταν άλλος από τον ναό του Ποσειδώνα, όπως μας λένε και οι πηγές.

Η κρήνη της Κασταλίας, στους Δελφούς, είχε μετατραπεί και αυτή σε ένα μικρό εκκλησάκι, που όμως προς έκπληξη των ευσεβών χριστιανών, χρειάστηκε να γκρεμιστεί από την αρχαιολογική σκαπάνη.

ΠΑΤΡΑ
Ο παλαιός ναός του Αγ. Ανδρέα προστάτη της Πάτρας, είναι χτισμένος επάνω σε ολόκληρο το μαντείο της Δήμητρας και της θεάς Γης. Το νερό της πηγής στα τότε χρόνια θεωρούνταν αλάθητο στην διάγνωση των νόσων, σήμερα θεωρείται «αγίασμα»

ΣΑΜΟΣ

Στην γενέτειρα πατρίδα του Πυθαγόρα, στην Σάμο και κοντά στο Πυθαγόρειο υπάρχει ένα σπήλαιο που πριν ακόμα από την εποχή του φιλόσοφου  λειτουργούσε ως Μαντείο  από την βαθύτατη αρχαιότητα. Η ιέρεια που χρησμοδοτούσε ταυτίζεται με την Ιεροφίλη των Δελφών. Σήμερα στον χώρο αυτό υπάρχει η εκκλησία Παναγία η Σπηλιανή, η Καληαρμένισσα, ενώ έξω από το σπήλαιο και κολλητά στην είσοδό του υπάρχει μία ακόμα εκκλησία του Αγ. Γεωργίου, λες και υπήρχε ιδιαίτερος λόγος να εξασφαλιστεί με δύο χριστιανικούς ναούς ο «εξαγνισμός» του χώρου.

 
Στο μαντείο Δειραδιώτου Απόλλωνος, είχε και εκεί ο βωμός καλυφθεί με χριστιανική εκκλησία, της οποίας υπάρχουν ερείπια σήμερα.

Στο μαντείο Διδύμων ή αλλιώς Μαντείο των Βραγχιδών, κοντά στη Μίλητο, υπάρχει η χριστιανική εκκλησία στο όνομα του Ιωάννη του Θεολόγου.

Δίπλα στο μαντείο Πτώου Απόλλωνος, έχει χτιστεί η χριστιανική Μονή της Οσίας Πελαγίας.

Τον χώρο του μαντείο Ισμηνίου Απόλλωνος, μολύνει σήμερα το κοιμητήριο του Αγ. Λουκά. Το ίδιο συμβαίνει και στο Μαντείο Αμφικλείας από το παρακείμενο κοιμητήριο

 ΠΕΡΙΟΧΗ : Αχερούσια λίμνη

ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Μαντείο του Αχέροντα
ΕΚΚΛΗΣΙΑ: Χριστιανικό νεκροταφείο

ΠΕΡΙΟΧΗ : Δελφοί
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Κρήνη της Κασταλίας και το μαντείο του Απόλλωνα
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Κοιμητήριο του Αγίου Λουκά

ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Μαντείο της Αμφίκλειας και μαντείο του Δειραδιώτου Απόλλωνα
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Χριστινιανικό εκκλησάκι

ΠΕΡΙΟΧΗ : Μίλητος
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Μαντείο Διδύμων
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία του Ιωάννη του Θεολόγου

ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Μαντείο του Πτώου Απόλλωνα ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Μοναστήρι της Οσίας Πελαγίας

ΠΕΡΙΟΧΗ : Αθήνα οδός Μητροπόλεως
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ιερό των Ιλισιάδων Μουσών
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησάκι Αγίας Δύναμης

ΠΕΡΙΟΧΗ : Αθήνα ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Παρθενώνας ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία της Παρθένου Μαρίας (6ος μ.Χ αιώνας) 1456 Τουρκικό Τζαμί

ΠΕΡΙΟΧΗ : Αθήνα
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ναός της Υπερβόρειας Ειλείθυιας ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Μητρόπολη Αθηνών

ΠΕΡΙΟΧΗ : Αθήνα βατραχονήσι
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Βωμός των Ιλισιάδων
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία της Αγίας Φωτεινής

ΠΕΡΙΟΧΗ : Αθήνα, Πειραιάς ιερά οδός
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Αρχαίο νεκροταφείο Κεραμεικού ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία της Αγίας Τριάδας

ΠΕΡΙΟΧΗ : Αθήνα κεραμεικός
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Βωμός του Ζέφυρου και ιερό της Δήμητρας και της Κόρης
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία του Αγίου Σάββα

ΠΕΡΙΟΧΗ : Αθήνα Δαφνί
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ναός του Απόλλωνα Δαφναίου ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία της Παναγίας

ΠΕΡΙΟΧΗ : Ελευσίνα
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ναός του Τριπτόλεμου
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία του Αγίου Ζαχαρία

ΠΕΡΙΟΧΗ : Καισαριανή
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ιερό της Άρτεμης
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Ιερά μονή Καισαριαννής

ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ιερό των Καβείρων
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Ιερά μονή Αστερίου

ΠΕΡΙΟΧΗ : Μαρούσι
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ναός της Άρτεμης Αμαρουσίας ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία του Αγίου Ιωάννη

ΠΕΡΙΟΧΗ : Άνω Γλυφάδα
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ναός του Απόλλωνα
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία του Αγίου Ιωάννη

ΠΕΡΙΟΧΗ : Πεντέλη
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Αιπόλειο του Πανός
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Χριστιανικό εκκλησάκι

ΠΕΡΙΟΧΗ : Μαραθώνας
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ιερό της Δήμητρας Χθονίας
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Μονή Βρανά

ΠΕΡΙΟΧΗ : Όλυμπος
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ιερό βουνό των θεών
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία της Αγίας Παρασκευής και άλλα μικρά παρεκκλήσια

ΠΕΡΙΟΧΗ : Πελοπόννησος Σικυώνας
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ναός της Άρτεμης
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία του Ζάρακα

ΠΕΡΙΟΧΗ : Αχαΐα Ζάρούχλα
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ναός της Καταθεσίου Αρτέμιδος ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Χριστιανικό εκκλησάκι
Στην συγκεκριμένη εκκλησία παντρεύτηκε ο ήρωας του 1821 Θεόδωρος Κολοκοτρώνης.

ΠΕΡΙΟΧΗ : Πελοπόννησος
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Εργαστήριο του Φειδία
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Χριστιανική βυζαντινή εκκλησία
Σε αυτό το εργαστήριο του Φειδία φιλοτεχνήθηκε το χρυσαλεφάντινο άγαλμα του Δία.

ΠΕΡΙΟΧΗ : Άργος
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ιερό και μαντείο του Απόλλωνα και της Αθηνάς
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία του Αγίου Ηλία

ΠΕΡΙΟΧΗ : Αρχαία Τροιζήνα
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ναός της Αφροδίτης Κατασκοπίας ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία της Επισκοπής

ΠΕΡΙΟΧΗ : Φλιούντα
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ασκληπιείο
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία της Παναγίας

ΠΕΡΙΟΧΗ : Ταΰγετος
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ναός του Διονύσου
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία του Προφήτη Ηλία

ΠΕΡΙΟΧΗ : Παλαιό Λουτρό
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Άγνωστος αρχαίος ναός
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία Αγίων Αναργύρων

ΠΕΡΙΟΧΗ : Μεγαλούπολη Τετράγιο όρος
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ναός του Πάνα
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Ερημοκλήση της Αγίας Θεοδώρας

ΠΕΡΙΟΧΗ : Λαμία
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ναός της Δήμητρας
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία του Αγίου Λουκά
Ο ναός της Δήμητρας επικοινωνεί υπογείως με το απέναντι βουνό που υπάρχει εκκλησία του Αγίου Λουκά.

ΠΕΡΙΟΧΗ : Ευρυτανία Βελούχι
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ναός του Διονύσου
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία της Μεταμορφώσεως

ΠΕΡΙΟΧΗ : Πήλιο
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ιερό του Ερμή
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία των Ταξιαρχών και των Αγίων Πάντων
Στο ιερό του Ερμή, ο Ερμής λατρευόταν ως κήρυκας και ψυχοπομπός. Το ίδιο ψυχοπομποί είναι και ο Μιχαήλ και ο αγγελιοφόρος Γαβριήλ σαν συνέχεια της παλιάς πίστης.


ΠΕΡΙΟΧΗ : Παγγαίο
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : <<Πέτρα του Απόλλωνα >>
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία της Αγίας Μαρίνας

ΠΕΡΙΟΧΗ : Έδεσσα
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ιερό του Υψίστου Δία
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου

ΠΕΡΙΟΧΗ : Θεσσαλονίκη
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ναός του Ήλιου
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία της Αγίας Σοφίας

ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ναός της Αφροδίτης
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία της Αχειροποιήτου

ΠΕΡΙΟΧΗ : Κέρκυρα
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ναός του Δία
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία της Παναγίας

ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Βωμός του Δία
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Εκκλησία του Αγίου Γεωργίου

ΠΕΡΙΟΧΗ : Κέρκυρα Παλαιοκαστρίτσα
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ανάκτορο και ιερό του Βασιλιά Αλκίνοου ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Βυζαντινό μοναστήρι Παναγίας

ΠΕΡΙΟΧΗ : Λευκάδα Νυδρί
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Πυραμίδα
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Χριστιανικό Εκκλησάκι

ΠΕΡΙΟΧΗ : Κύθηρα
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Ναοί και ιερά
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : Δεκάδες εκκλησίες

ΠΕΡΙΟΧΗ : Άγιο Όρος
ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ : Άβατο Άρτεμις
ΕΚΚΛΗΣΙΑ : << Πρωτεύουσα >> της Ορθοδοξίας
Το Άγιο Όρος ήταν έαν από τα πιο ιερά μέρη της αρχαιοελληνικής λατρείας όπου λατρεύοταν ο Δίας, ο Απόλλωνας, ο Διόνυσος, ο Ηρακλής, ο Τιτάνας, ο Νηρέας, η Αφροδίτη, η Μορφώ, η Άρτεμης, η Δήμητρα και άλλοι. Στην αρχαιότητα υπήρχε το άβατο της Άρτεμης που δεν επιτρεπόνταν να πάνε άντρες. Στην αντιστροφή του, σύμφωνα με το κώδικα του Παρθενώνα, αυτό ονομάστηκε το περιβόλι της Παναγίας και έγινε άβατο για τις γυναίκες. Η αδελφή του Απόλλωνα (Άρτεμις) είχε σαν βασίλειο της την άγρια φύση στο Άγιο Όρος  που δεν είχε βεβηλωθεί από ανθρώπινο χέρι.  Άλλα στοιχεία :
Στην αρχαία κολώνα που υπάρχει στο εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη στην Αθήνα, οι πιστοί έδεναν πολύχρωμα νήματα και κορδέλες για να τους γιατρέψει ο Άγιος Ιωάννης.

Αυτό είναι ένα καθαρά αρχαίο Ελληνικό έθιμο για να ζητήσουν προστασία από τον Απόλλωνα.

Στην Αγία Μαρίνα της Αθήνας που χτίστηκε πάνω στο ιερό του Πανοπέα, κατά την αρχαιότητα ο Πανοπέας έφτιαχνε ανθρώπους από πηλό !

Στην Ρόδο στο Ναό τον Ιπποτών -που χτίστηκε πάνω στον αρχαίο ναό της Αγνής- είχε την προσωνυμία της Αγνής και Παρθένου κάτι που απέκτησε η Παναγία.

Στην Μονή Φιλανθρωπίνων στο νησάκι των Ιωαννίνων απεικονίζονται ως Άγιοι οι επτά σοφοί της Αρχαιότητας.

Ένα από τα αρχαιότερα μαντεία της Πάτρας έγινε Χριστιανικός ναός του Αγίου Ανδρέα. Το μαντείο αυτό ήταν αφιερωμένο στην θεά Γαία και μάλιστα το νερό της πηγής της στα αρχαία χρόνια θεωρούνταν αλάθητο στην διάγνωση των νόσων. Σήμερα το ίδιο νερό είναι αγίασμα. 

ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ

Στις αρχαίες πόλεις του Άθωνα λατρευόταν ο Ζευς Ομάλιος ή Φύξιος, ο Απόλλων, ο Διόνυσος, ο Ηρακλής, ο Τιτάνας Κρείος, ο Νηρέας, η Αφροδίτη η Ουρανία, η Μορφώ, η Άρτεμις η Αγραία και Ποτάμια, η Δήμητρα και άλλες πελασγικές και θρακικές Θεότητες. Στην κορυφή του Άθωνα υπήρχαν πολλοί βωμοί διαφόρων θεοτήτων. Μία από τις προσωνυμίες του Δια ήταν «Αθώος Ζεύς» επειδή υπήρχε κάποτε στην κορυφή του Άθω άγαλμα του Δία, σήμερα βέβαια δεν υπάρχει.

Αξίζει να προσέξουμε, πως το ιερό της Αρτέμιδος αποτελούσε άβατο για τους άντρες, αλλά όχι για όλη την χερσόνησο, όπως συμβαίνει σήμερα, παρά μόνο γύρω από το ιερό. Στο ιερό κατοικούσαν μόνο γυναίκες, ιέρειες της θεάς, όπου και τελούσαν τα Μυστήρια της Αρτέμιδος από ανύπανδρες γυναίκες, όχι μόνο προς τιμή της αλλά και προς τιμή του Απόλλωνα και της Δάφνης.

Η αδελφή του Απόλλωνα, είχε ως βασίλειό της την άγρια παρθένο φύση, που δεν είχε βεβηλωθεί από ανθρώπινο χέρι. Αυτή την έννοια έχει και η προσωνυμία της ως Αγνή και Παρθένος. Προσωνυμίες που απέκτησε και η Παναγία για διαφορετικούς λόγους. Η Άρτεμις είναι επίσης Θεά των τοκετών γι αυτό και την αποκαλούν Παιδοτρόφο, Εύλοχον, Ειλειθυίαν. Για παρόμοια φροντίδα και προστασία παρακαλείται και η Παναγία από γυναίκες που βρίσκονται σε ενδιαφέρουσα.

Κατά το πρώτο ήμισυ του 11ου αιώνα, αρχίζει να επικρατεί η ονομασία που όλοι γνωρίζουμε σήμερα «Άγιον Όρος».

ΖΗΝΩΝ  ΠΑΠΑΖΑΧΟΣ