Άγης Δ’ της Σπάρτης: Η κοινωνική επανάσταση (μέρος Α')

Γράφει ο Χρήστος Μπαρμπαγιαννίδης

Η τεράστια οικονομική ζημιά στα μέσα του 3ου π.Χ. αιώνα, που προκλήθηκε από την μετατόπιση των εμπορικών δρόμων της Α. Μεσογείου, επέφερε το μαρασμό και την δυστυχία στα ελληνικά κράτη. Αυτή η οικονομική κρίση, όπως ήταν φυσικό, μεταβλήθηκε σε κοινωνική και ως εκ τούτου εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες έγιναν “συνώνυμοι” με την εξαθλίωση. Κάποιος έπρεπε να πάρει μια απόφαση και να τραβήξει τον κλασσικό κόσμο έξω από το τέλμα. Βεβαίως κάθε πόλη είχε τις δικές της ιδιαιτερότητες, αλλά, λίγο πολύ, τα προβλήματα ήταν όμοια. Όποιος, λοιπόν, τολμούσε το πρώτο βήμα για να εξέλθει του οικονομικοκοινωνικού βάλτου, θα παρέσυρε όλο τον ελληνισμό. Ο βασιλιάς Άγης Δ΄ της Σπάρτης ανέλαβε το ρίσκο. Η ιστορία δεν τον δικαίωσε. Δικαιώθηκε όμως ανά τους αιώνες, μέσα στις καρδιές όλων των ανθρώπων με ελεύθερη συνείδηση.

Το 245 π.Χ. ο Άγης Δ΄ διαδέχεται τον πατέρα του Ευδαμίδα Β΄ στον θρόνο των Ευρυπωντιδών. Από την πλευρά των Αγιάδων, το 243 π.Χ. πεθαίνει ο ανήλικος Αρεύς Β΄ και ο επίτροπός του Λεωνίδας Β΄(όχι αυτός των Θερμοπυλών) τον διαδέχεται, μια που δεν υπάρχει άλλος κληρονόμος. Ως γνωστόν στην Σπάρτη υπήρχαν, παραδοσιακά, δυο βασιλικές οικογένειες και, ευνόητα, δυο βασιλείς.

Ο  Άγης Δ΄ είναι εγγονός της περίφημης Αρχιδάμιας που είχε σώσει τη Σπάρτη την εποχή του Πύρρου. Η μητέρα του, Αγησιστράτη, ήταν επίσης μεγαλόψυχη γυναίκα. Και οι δυο ήταν από τις πλουσιότερες στην Σπάρτη, διότι εκείνη την εποχή οι γυναίκες είχαν ενεργό ρόλο στην οικονομική ζωή της πόλης. Ο αδελφός της μητέρας του, ο θείος του Αγησίλαος, είχε εκλεγεί αρκετές φορές έφορος και είχε μεγάλη επιρροή. Η σύζυγός του Αγιάτιδα ήταν κόρη κάποιου πλουσίου με το όνομα Γύλιππος.

Αρχαία Σπάρτη, χάρτης

Αν και μεγάλωσε μέσα στη τρυφηλότητα, στα είκοσι του χρόνια απαρνήθηκε κάθε πολυτέλεια και αποφάσισε  να ζήσει “λακωνικά”. Τότε πήρε και την μεγάλη απόφαση: να επαναφέρει τη ζωή στη Σπάρτη μέσα στα πλαίσια του Λυκούργειου συστήματος. Αυτή η σκέψη δεν του ήρθε ασφαλώς από το πουθενά. Η κρίση στην Σπάρτη έμοιαζε ανίατη.

«Γιατί οι πλούσιοι διώχνοντας αυτούς που είχαν δικαιώματα, μεγάλωναν ασυγκίνητα τις περιουσίες τους. Γρήγορα λοιπόν συγκεντρώθηκε σε λίγους ο πλούτος και στην πόλη έπεσε φτώχεια, έτσι που σαν αποτέλεσμα είχε την υποδούλωση του φρονήματος και την παραμέληση των καλών και μαζί το φθόνο και το μίσος κατά τον πλουσίων. Έμειναν λοιπόν περισσότεροι από εφτακόσιοι Σπαρτιάτες και από αυτούς εκατό ίσως είχαν γη και κλήρο. Ο άλλος όχλος καθόταν στην πόλη άπορος και χωρίς πολιτικά δικαιώματα. Και χωρίς θέληση και προθυμία αντιστεκόταν στους εξωτερικούς πολέμους, ενώ καιροφυλακτούσε πάντοτε να βρει ευκαιρία για μεταβολή και ανατροπή της καταστάσεως». Πλούταρχος (Άγης ※ 3)

Επίσης, δεν θα πρέπει να θεωρηθεί αμελητέα, κάθε άλλο, η επιρροή του στωικού φιλόσοφου Σφαίρου του Βορυσθενίτη. Το βασικό πιστεύω του Σφαίρου ήταν πως ο δούλος δεν είναι “ομιλούν εργαλείο”, αλλά άνθρωπος ικανός, όσο και ένας ελεύθερος. Το μείζον πρόβλημα της εποχής δεν έγκειται στο γεγονός ότι το δουλοκτητικό σύστημα κλονίζεται από τους αγώνες των δούλων, αλλά από την μετατροπή πλέον, πρώην πανίσχυρων ανθρώπων σε κατάσταση δουλείας κατά την διάρκεια της παρατεταμένης οικονομικής κρίσης.

Ο Σφαίρος λοιπόν θα διακηρύξει πως ήταν εφικτή η δημιουργία μιας κοινωνίας, όπου δεν θα υπάρχουν δούλοι και όλοι θα έχουν τις ίδιες δυνατότητες εκπαίδευσης. Η ιδέα αυτή άρχισε να εντυπώνεται στο μυαλό του Άγη που εξιδανίκευε το Λυκούργειο σύστημα των ομοίων, άσχετα αν και αυτό είχε στηριχτεί στην καταπίεση των ειλώτων. Οι άνθρωποι, παντού και πάντα, εξιδανικεύουν το παρελθόν και παραβλέπουν τις ατέλειες. Και το ένδοξο παρελθόν της Σπάρτης φάνταζε ιδεώδες για το νεαρό βασιλιά.

Έτσι, παίρνει την μεγάλη απόφαση να ξαναφτιάξει πολίτες, όσοι υπήρχαν και στα χρόνια του Λυκούργου. Για να πραγματοποιηθεί αυτό έπρεπε να γίνει μια επιλογή από τους καλύτερους περίοικους, είλωτες και ξένους, οι οποίοι θα έφταναν τους 9000χιλ. κλήρους και θα εξισώνονταν με τους “παλαιούς” Σπαρτιάτες. Όμως, υπήρχε ένα πρόβλημα: αυτοί οι παλαιοί Σπαρτιάτες δεν ήταν δυνατό να βλέπουν ως ομοίους τους πρώην εχθρούς τους και κατώτερούς τους! Επομένως, η ιδέα αυτή τον έφερνε αυτόματα σε σύγκρουση με τις 100 οικογένειες που κρατούσαν την εξουσία.

Αν και στην αρχή κινείται στα κρυφά, οι αριστοκράτες ανησυχούν για τη συμπεριφορά του και προσεγγίζουν τον άλλο βασιλιά, τον Λεωνίδα Β΄. Έτσι, ενώ ο Άγης προωθεί τα σχέδιά του, οι αντίπαλοί του συνωμοτούν με τον Λεωνίδα. Αυτός είχε μια σκανδαλώδη ζωή. Μεγάλος σε ηλικία, βρέθηκε απρόσμενα στον θρόνο των Αγιάδων. Προτού αναρριχηθεί στο υπέρτατο αξίωμα, είχε ακολουθήσει τον πατέρα του Κλεώνυμο στις μισθοφορικές του περιπέτειες. Πέρασε όλη του τη ζωή ως μισθοφόρος σε αυλές ηγεμόνων, κυρίως των Σελευκιδών, όπου και παντρεύτηκε μια αριστοκράτισσα αποκτώντας παιδιά.

Για άγνωστους λόγους επιστρέφει στην Σπάρτη, όπου βασικά νιώθει ξένος προς αυτήν και τα έθιμά της. Παντρεύτηκε, ξανά, την περίφημη για τα πλούτη και την κρίση της Κρατησίκλεια και απέκτησε δυο γιούς. ΤονΕυκλείδα και τον Κλεομένη που θα τον διαδεχτεί. (Τώρα, πώς ένας άνθρωπος, όπως ο Λεωνίδας Β΄, με ύποπτο παρελθόν και καιροσκοπικό χαρακτήρα, ήταν ο πατέρας του Κλεομένη που θα αναδειχθεί σε μια από τις μεγαλύτερες και φωτισμένες προσωπικότητες του Ελληνισμού, είναι από τα παράδοξα της ιστορίας!). Είχε συνηθίσει στον απολυταρχικό τρόπο διακυβέρνησης και η υπέρμετρη φιλοδοξία του ήταν να μεταβληθεί η Σπάρτη σε καθεστώς ιδίου τύπου. Κατάφερε να πείσει τις 100 οικογένειες ότι ήταν ο μόνος ικανός να τις σώσει.

Η δομή της σπαρτιατικής κοινωνίας, αρχές του 7ου αιώνα π.Χ.

Για τέσσερα χρόνια το παιχνίδι ανάμεσα στον Άγη και τις 100 οικογένειες παίζεται σε επίπεδο ζυμώσεων και προπαγάνδας. Ο Άγης με τον χαρακτήρα του και τον τρόπο ζωής του θα γίνει το αντικείμενο θαυμασμού για τους νέους. Αυτό που επιθυμεί είναι να πάρει τη νεολαία με το μέρος του. Από την άλλη, θέλει να προσελκύσει ισχυρούς πολιτικούς παράγοντες, ώστε να εκλεγούν αυτοί έφοροι και με φιλοδοξία να αναδιοργανώσουν τη Σπάρτη. Δυο από αυτούς, ο Λύσανδρος και ο Μανδρακλείδας έχουν πράγματι πειστεί για την υλοποίηση της ιδέας. Ο τρίτος όμως ισχυρός παράγοντας, ο θείος του Αγησίλαος, πέρασε στην επαναστατική ομάδα από υστεροβουλία, με την ελπίδα πως θα απαλλασσόταν από τα μεγάλα χρέη που είχε. Αρωγοί στην προσπάθεια του Άγη στάθηκαν η γιαγιά του και η μητέρα του με την μεγάλη τους επιρροή. Επίσης, με το μέρος του είναι και οι 700 οικογένειες που είχαν χάσει τον κλήρο και τα πολιτικά τους δικαιώματα.

Ο συμβασιλέας του Λεωνίδας τον κατηγορεί πως θέλει με την δύναμη των φτωχών να καταλύσει το πολίτευμα και να γίνει τύραννος, την στιγμή που ο ίδιος είχε μυστικές επαφές με τον εχθρό της Σπάρτης  Άρατο και την Αχαϊκή Συμπολιτεία!

Το 242 π.Χ. εκλέγονται έφοροι οι άνθρωποι του Άγη. Με μπροστάρη τον έφορο Λύσανδρο, δέχονται τις προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις που έχουν τέσσερα βασικά σημεία: α) κατάργηση των χρεών, β) αναδιανομή των κλήρων σε όλη την Λακωνία, γ) ορισμός 4500 χιλ. κλήρων σε Σπαρτιάτες και ορισμός 15000χιλ. ειδικών κλήρων σε περίοικους, οι οποίοι δεν θα θεωρούνται μεν Σπαρτιάτες αλλά θα πολεμήσουν, όταν τους χρειαστεί η Σπάρτη, για να υπερασπιστούν την γη τους, δ) επαναλειτουργία των κοινών συσσιτίων ανά 300 – 400 άτομα. Επειδή 4500 χιλ. Σπαρτιάτες δεν υπάρχουν, προτείνεται να δοθούν κλήροι στις 700 χρεωμένες οικογένειες, στους καλύτερους είλωτες και στους μισθοφόρους.

Η αρχαία Σπάρτη στην κοιλάδα του ποταμού Ευρώτα

Η πρόταση πάει στην γερουσία, που φυσικά την απορρίπτει. Έτσι πηγαίνει στην Απέλλα, όπου έχουν ψήφο μόνο οι 100 οικογένειες. Όμως, συμμετέχουν και οι 700 οικογένειες, που δεν ψηφίζουν βέβαια, αλλά με τον όγκο τους απειλούν και τρομοκρατούν τις 100.

Πέρα από τους νέους, τις 700 οικογένειες και τους χιλιάδες περίοικους(αυτοί ήταν ελεύθεροι Λακεδαιμόνιοι αλλά δεν θεωρούνταν Σπαρτιάτες), ο Άγης έχει και τη βοήθεια του ιερού της Πασιφάης στις Θαλάμες(κάπου στον Μεσσηνιακό κόλπο), το οποίο προφητεύει πως η Σπάρτη θα επιβιώσει μόνο αν επιστρέψουν στους νόμους του Λυκούργου. Ήταν γνωστό από τότε πως οι Σπαρτιάτες ήταν οι πιο ευσεβείς αλλά και δεισιδαίμονες από τους αρχαίους. Γι’ αυτό λοιπόν, το σεβαστό ιερό ωθεί με τη στάση του την πλειοψηφία προς τον Άγη. Μάλιστα, ακόμα και ένα μέρος των 100 οικογενειών τάσσεται υπέρ του Άγη, επειδή και αυτοί χρωστούν!

Μπροστά στην συνέλευση ο Άγης εναποθέτει όλη του την περιουσία για την αναγέννηση της Σπάρτης. Το ίδιο πράττουν η μάνα του και η πάμπλουτη γιαγιά του. Ακολουθούν όλοι οι μυημένοι. Ο Λεωνίδας, διακρίνοντας το τεράστιο ρεύμα υπέρ του Άγη, προσπαθεί εμμέσως και πονηρά να αποτρέψει το ψήφισμα. Θέτει το ζήτημα πως η κατάργηση των χρεών δεν υπήρχε πουθενά μέσα στους νόμους του Λυκούργου. Επιπλέον, αναφέρει πως δεν είναι δυνατό ξένοι να γίνουν πολίτες της Σπάρτης.

Ο Άγης όμως αντιπαραθέτει τα δικά του επιχειρήματα. Πρώτα, τον κατηγορεί πως είχε παντρευτεί (η πρώτη του γυναίκα) κόρη σατράπη και ήταν λόγος αποκλεισμού από την βασιλεία. Δεύτερον, η Σπάρτη δεν στρεφόταν κατά των ξένων, αλλά μόνο εναντίον αυτών που έφερναν κακές συνήθειες. Το Λυκούργειο πολίτευμα έδιωχνε αυτούς τους ξένους που απλώς δεν ήθελαν να ενταχθούν στη ζωή της Σπάρτης. Παραβίαση των νόμων ήταν η εισροή πλούτου και οι κοινωνικές διακρίσεις. Μετά τα επιχειρήματα του Άγη, ο λαός τάσσεται με το μέρος του.

Αναπαράσταση του Λυκούργου στην Βουλή των Αντιπροσώπων (ΗΠΑ).

Όμως, για να ισχύσει ένας νόμος στη Σπάρτη χρειαζόταν η συμφωνία και η ομογνωμία τουλάχιστο δύο τμημάτων: ή η Γερουσία με τους εφόρους ή οι βασιλείς με τους εφόρους ή οι βασιλείς με την Γερουσία. Επειδή λοιπόν ο Λεωνίδας και η Γερουσία αποχωρούν, η διαδικασία βρίσκεται σε αδιέξοδο. Ο Λεωνίδας, με την τακτική αυτή, ελπίζει να παραλύσει την διαδικασία.

Τότε ο έφορος Λύσανδρος καταφεύγει στην έσχατη λύση να ανατρέψει το Λεωνίδα για να περάσει η μεταρρύθμιση. Υπήρχε άγραφος νόμος πως ένας Ηρακλείδης(δηλ. απόγονος του μυθικού Ηρακλή, όπως θεωρούνταν οι βασιλείς της Σπάρτης) απαγορευόταν να παντρευτεί ξένη γυναίκα και μάλιστα να κάνει παιδιά μαζί της. Επιπλέον, το να μείνει σε ξένο τόπο, όπως έμεινε για χρόνια ο Λεωνίδας, ήταν επίσης απαγορευμένο για βασιλιά. Επιπρόσθετα, τα σημάδια από το μαντείο των Δελφών (μιλήσαμε για την υπερβολική ευσέβεια των Σπαρτιατών) έδειχναν πως υπάρχει ανομία στον Λεωνίδα. Έτσι, η Απέλλα επιβεβαιώνει την πρόταση των εφόρων. Ο Λεωνίδας κηρύσσεται έκπτωτος και, από φόβο για τη ζωή του, προσπέφτει ικέτης στο ναό της Χαλκιοίκου Αθηνάς. Εκεί τον ακολουθεί και η κόρη του Χειλωνίδα. Ο διάδοχός του Κλεόμβροτος, γαμπρός του, αλλά μυημένος στην επανάσταση του Άγη, εκλέγεται βασιλιάς.

Όμως, ταυτόχρονα με όλα αυτά τα γεγονότα έληγε και η ετήσια θητεία των εφόρων. Οι νέοι έφοροι καταγγέλλουν τους Λύσανδρο και Μανδρακλείδα για κατάχρηση εξουσίας. Επαναφέρουν λοιπόν τον Λεωνίδα στη Σπάρτη. Όμως, ο Λύσανδρος παίρνει τους δυο βασιλείς (Άγη και Κλεόμβροτο) στην Απέλλα και αυτή καταδικάζει τους νέους εφόρους, οι οποίοι μέσα σε λίγες ημέρες καθαιρούνται. Οι επόμενοι έφοροι, πανικόβλητοι από το ρεύμα υπέρ του Άγη, χωρίς αντίδραση επικυρώνουν τις μεταρρυθμίσεις. Όλα φαίνονται πως είναι με το μέρος του Άγη. Έχει επιτύχει τον σκοπό της ζωής του. Ο Λεωνίδας από φόβο και πάλι για τη ζωή του καταφεύγει στην Τεγέα. Ο θείος του Άγη, ο Αγησίλαος, που είχε εκλεγεί έφορος, σχεδιάζει να δολοφονήσει τον Λεωνίδα. Ο Άγης σε μια κίνηση μεγαλοψυχίας στέλνει επίλεκτη φρουρά για να προστατέψει τον Λεωνίδα. Ήταν το πρώτο μεγάλο λάθος του Άγη!

Βιβλιογραφία

• Κλεομένης Γ΄ της Σπάρτης – Η μεγάλη κοινωνική επανάσταση (Συγγραφέας: Ροδάκης, Περικλής Δ.)

• Πλούταρχου Βίοι Παράλληλοι (Άγης – Κλεομένης)
• Πλούταρχου Βίοι Παράλληλοι (Άρατος – Αρταξέρξης)
• Πολύβιου Ιστορίαι
• http://en.wikipedia.org/wiki/Sparta

ΠΗΓΗ : http://eranistis.net/wordpress/

Το Β' μέρος εδώ : Άγης Δ’ της Σπάρτης: Η κοινωνική επανάσταση (μέρος Β')