Το θυμικό μέρος της ψυχής και η σημασία της Ευθυμίας.

Μες από τα βάθη του χρόνου, ο σοφός Πλούταρχος μας παραδίδει έναν αξιόπιστο πλοηγό που αποδεικνύεται εξαιρετικά πολύτιμος για το ταξίδι μας σε μια ταραγμένη εποχή, όπως αυτή που ζούμε. Διαπιστώνουμε ότι ο άνθρωπος, στην διαδρομή των αιώνων, παρά τις αλλαγές που σημειώνονται στο εξωτερικό του περιβάλλον, εξακολουθεί να ταλανίζεται από τους ίδιους ψυχικούς παράγοντες, οι οποίοι σήμερα όχι μόνον έχουν ενταθεί, αλλά και πολλαπλασιασθεί επικίνδυνα.

Παρασυρμένος από την αλματώδη ανάπτυξη της τεχνολογίας και εστιασμένος σχεδόν αποκλειστικά στην βαρειά ύλη, ο σημερινός άνθρωπος έχει λησμονήσει τελείως την ψυχική του ανάπτυξη γι΄ αυτό και δεν κατανοεί την αιτία της κακοδαιμονίας του. Η ψυχική ανάπτυξη της πλειονότητας των ανθρώπων σήμερα σταματάει απότομα και σε πολύ μικρή ηλικία. Το σώμα αναπτύσσεται, αλλά δεν αναπτύσσεται παράλληλα και η ψυχή. Αυτό οφείλεται κυρίως στις συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί και επικρατήσει, και οι οποίες αντιστρατεύονται τον άνθρωπο στην ουσία του. Mέσα σε μια ατμόσφαιρα “χειραγώγησης” είναι φυσικό ο άνθρωπος να ασφυκτιά και να αγωνιά. Έτσι γεννιέται ξανά στους καιρούς μας η ουσιαστική ανάγκη της Φιλοσοφίας.

Η Ελληνική Φιλοσοφία, σαν ένας μαγικός κρίκος γεφυρώνει το υπάρχον χάσμα μεταξύ Θρησκείας και Επιστήμης. Μέ τον στιβαρό διαχρονικό της λόγο, μας ωθεί διαρκώς προς το ουσιώδες και μας υποδεικνύει τρόπους απεγκλωβισμού της ζωής μας από τα επουσιώδη. Και το ουσιώδες είναι η ψυχική ανάπτυξη και ενοποίηση, η αρμονία, το ευ της ψυχής, του θυμού, της διαθέσεως. Ο θυμός η θυμικόν η θυμοειδές μέρος είναι η σφαίρα εκείνη της ψυχής που περικλείει το συναίσθημα και την βούληση. Ο Έλληνας άνθρωπος είναι βαθιά συναισθηματικός. Γι΄ αυτό και συχνά υποφέρει. Αυτό σημαίνει ότι το συναίσθημά του είναι εγκλωβισμένο, αλλά τουλάχιστον είναι ακόμα ζωντανό. Αν ακολουθήσει την κατάλληλη αγωγή, θα θεραπευτεί και θα γίνει υγιές. Η ευθυμία θα επικρατήσει εντός του και το χαμόγελο, που είναι το εξωτερικό γνώρισμα της ευθυμίας, θα ανθίσει στα χείλη του. Άνθρωποι η και ολόκληροι λαοί, που μπήκαν σε αντεξελικτικους κύκλους και νέκρωσαν το συναίσθημά τους, δεν έχουν σημειώσει καμμία πρόοδο και χωρίς να το γνωρίζουν έχουν απλώς μετατραπεί σε χιμαιρικά όντα.

Ο θυμός, στην αρχαία του σημασία, δεν ταυτίζεται με ό,τι σήμερα γνωρίζουμε ως “συναίσθημα του θυμού”, αλλά αναφέρεται σε ολόκληρο το κέντρο του συναισθήματος, που αποτελεί και τον πυρήνα της υπάρξεώς μας. Με αυτή την έννοια, απεικονίζει την εν γένει διάθεσή μας και μοιάζει να είναι η απορροή αυτού που είμαστε.

Το ευ είναι μόριο του λόγου, ένα τροπικό επίρρημα, το οποίο προστιθέμενο σε μια λέξη αποδίδει το ύψιστο των δυνατοτήτων της και αναδεικνύει το άριστον της εννοίας της. Για παράδειγμα: βουλή - ευβουλία, γένος - ευγένεια, γλώσσα - ευγλωττία, έξις - ευεξία, ημέρα - ευημερία, καιρός - ευκαιρία, λαβή - ευλάβεια, λόγος - ευλογία, μένος - ευμένεια, μάρη - ευμάρεια, μορφή - ευμορφία, νόμος - ευνομία, πόρος - ευπορία, ρυθμός - ευρυθμία, σέβας - ευσέβεια, στόχος - ευστοχία, τύχη - ευτυχία, χειρ - ευχέρεια, φυή - ευφυία, θυμός - ευθυμία, κ.α.

Το ευ αποτελεί διαρκή στόχο του Φιλοσόφου ο οποίος ακονίζει την αντίληψη και την αίσθησή του μέσα στην ανισορροπία των πραγμάτων και καταστάσεων της ζωής. Αυτό αποτυπώνεται και στην αρχαία ευχετική φράση: “Το ευ νικάτω”, που σημαίνει: Ας νικήσει το καλό. Ας υπερισχύει το αγαθό!

Κατά την Πλουτάρχεια Διδασκαλία, τα μέρη της ψυχής είναι 5:

1. φυτικόν η θρεπτικόν

2. αισθητικόν

3. επιθυμητικόν

4. θυμοειδές

5. λογιστικόν

Αναλυτικότερα η διαίρεση αυτή παρουσιάζεται στο έργο “Περί του Ει του εν Δελφοίς” (κεφ. 13):

“ει την ψυχήν αυτήν κατά φύσιν διαιροις, πρώτον αυτής και αμαυρότατόν εστί το θρεπτικον δεύτερον δε το αισθητικόν ειτα το επιθυμητικον ειτ΄ επί τούτω το θυμοειδές· εις δε την του λογιστικού δύναμιν εξικομένη και τελεώσασα την φύσιν ώσπερ εν ακρω τω πέμπτω καταπέπαυται”.

Αν διαιρέσεις την ίδια την ψυχή σύμφωνα με την φύση της, το πρώτο και σκοτεινότερο μέρος της είναι το θρεπτικόν, δεύτερο το αισθητικόν, έπειτα το επιθυμητικόν και ακολούθως το θυμοειδές· φτάνοντας όμως στην ικανότητα του λογιστικού και τελειοποιώντας την φύση, έχει σταματήσει στον ανώτερο και πέμπτο βαθμό.

Η πενταμερής διαίρεση της ψυχής είναι μια επέκταση της τριμέρειας (τριμερούς διαιρέσεως). Ο Πλάτων μας παραδίδει την διαίρεση της ψυχής σε τρία κύρια μέρη (λογιστικόν, θυμοειδές, επιθυμητικόν) και δίνει μια παραστατική εικόνα περί της φύσεως εκάστου μέρους και του τρόπου με τον οποίο συνδέονται μεταξύ τους (Φαίδρος ή Περί Kαλού, κεφ. 25 & 34).

Η ψυχή μοιάζει με ένα άρμα, συρόμενο από ένα ζεύγος πτερωτών ίππων και οδηγούμενο από έναν ηνίοχο. Το λογιστικό και κατ΄ εξοχήν ανθρώπινο μέρος εκφράζει ο ηνίοχος, ενώ τα δύο ιππόμορφα μέρη εκφράζονται από το θυμοειδές (λευκός ίππος) και το επιθυμητικόν (μαύρος ίππος). Ο πρώτος “απληκτος, κελεύσματι μόνον και λόγω ηνιοχειται” (οδηγείται χωρίς χτυπήματα, μόνον από τα κελεύσματα και τους λόγους του ηνιόχου). ενώ ο δεύτερος “μάστιγι μετά κέντρων μόγις υπείκων” (μόλις που συγκρατείται από το μαστίγιο και τα κεντρίσματα). Η αντίθεση αυτή μεταξύ των δύο “αλόγων” μερών της ψυχής γεννά το εσωτερικό δράμα της ζωής του κάθε ανθρώπου.

Ο Πλούταρχος στο έργο του “Πλατωνικά Ζητήματα” (Ζήτημα Θ΄) αποσαφηνίζει περαιτέρω το είδος της σχέσεως μεταξύ των μερών της ψυχής, λέγοντας ότι χαρακτηριστικό του θυμοειδούς η θυμικού μέρους είναι να κυβερνάται και να κυβερνά, του λογιστικού μέρους μόνο να κυβερνά, ενώ του επιθυμητικού μέρους μόνο να κυβερνάται. Έτσι, αναδεικνύεται η ενδιάμεση φύση του θυμικού και γίνεται φανερός ο λόγος για τον οποίο αποτελεί το “κλειδί” για την ενοποίηση του συνόλου της ψυχής: “τω δε θυμοειδει το αρχεσθαι και το αρχειν κατά φύσιν εστίν, υπηκόω μεν οντι του λογισμου κρατουντι δε και κολάζοντι την επιθυμίαν, όταν απειθη τω λογισμω” (η πειθαρχία και η αρχηγία ανήκουν στην φύση του θυμικού, αφού αυτό υπακούει στην λογική, ενώ εξουσιάζει και τιμωρεί την επιθυμία όταν εκείνη επαναστατεί προς την λογική).

Εξάλλου, υπερβαίνοντας κάθε περιορισμό που ενδεχομένως να δημιουργεί η δοθείσα εικόνα, ο Πλούταρχος σημειώνει καταληκτικά ότι: “τα της ψυχής μόρια δει μη τοις τόπος καταβιάζεσθαι μήδε τοις ονόμασιν, αλλά την δύναμιν και την αναλογίαν εξετάζειν” (τα μέρη της ψυχής δεν πρέπει να περιορίζονται από τις θέσεις και τα ονόματα, αλλά να εξετάζεται η δύναμις και η αναλογία τους).

Για ν΄ αποκτήσει “φώτιση” και να γίνει η ψυχή μας ένα πεντάκτινο λαμπερό άστρο, θα πρέπει να ενοποιήσει και αναπτύξει και τα 5 μέρη της:

Η ευθυμίη (ιωνικός τύπος) είναι λέξη ομηρική, και σημαίνει “καλή διάθεση, καλή καρδιά, μεγάλο θάρρος”. πρώτος έγραψε “Περί Ευθυμίης” ο Δημόκριτος ο οποίος της απέδωσε πιο συγκεκριμένη σημασία, ανάγοντάς την σε τελικό σκοπό της ζωής. Ως ευθυμία όρισε την κατάσταση εκείνη κατά την οποία η ψυχή είναι απαλλαγμένη από πάθη και βρίσκεται σε ενότητα με όλα τα μέρη της. Ως συνώνυμα της ευθυμίας χρησιμοποίησε και τους όρους ευεστώ (ευστάθεια), ειρήνη, αρμονία, συμμετρία, αταραξία, αθαυμαστία, αθαμβία. Πρόκειται για ανώτερες καταστάσεις της ψυχής που προέρχονται από αρμονικές κινήσεις των ατόμων της και συνοδεύονται από συναισθήματα χαράς, βαθιάς ικανοποίησης και εμπιστοσύνης.

Από τον Δημόκριτο και μετά, το θέμα έτυχε επεξεργασίας και από άλλους. Σημαντική είναι η συμβολή του πυθαγορείου φιλοσόφου Ιππάρχου (4ος αι. π.X.) ο οποίος έγραψε “Περί Ευθυμίας”, αλλά και του στωϊκου φιλοσόφου Παναιτίου (2ος αι. π.X.), ο οποίος είχε συγγράψει σχετική πραγματεία “Περί Ησυχίας της ψυχής”. Δημιουργήθηκε Έτσι μια παράδοση, που εμπλούτισε την προσέγγιση του θέματος. Ο Πλούταρχος βασίζεται πάνω σε αυτήν την παράδοση και την αξιοποιεί με τον καλύτερο τρόπο.

Η ευθυμία ως αρίστη κατάσταση του θυμικού κέντρου της ψυχής εξετάζεται στο παρόν έργο μέσα σε είκοσι μεστά κεφάλαια, με τρόπο ζεστό, φιλικό και άμεσο. Ο Πλούταρχος δεν “ηθικολογεί” γενικά και αόριστα· αναφέρεται σε συγκεκριμένες εκφάνσεις της καθημερινότητας. Χρησιμοποιεί με τέχνη τον πλούτο της γραπτής παράδοσης, παραθέτοντας γνώμες από έξοχους άνδρες και συγγραφείς της αρχαιότητας τις οποίες εύστοχα συσχετίζει με τις δικές του πρωτότυπες ιδέες και παρατηρήσεις.

Το σύγγραμμα αυτό επέδρασε καταλυτικά στον στοχασμό πολλών μεταγενέστερων οι οποίοι χρησιμοποίησαν στα έργα τους ακόμα και ολόκληρα μέρη.

Tην ευθυμία οφείλει κανείς να την αναζητήσει εντός του, έχει εσωτερική διάσταση, αλλά δεν μπορεί να διατηρηθεί αν αγνοήσουμε τις εξωτερικές συνθήκες, τους εξωτερικούς παράγοντες. Οι ανθρώπινες σχέσεις, τα υλικά μέσα και αποκτήματα, ο πλούτος και η έλλειψή του, τα τυχαία γεγονότα κλπ. είναι παράγοντες τους οποίους οφείλουμε να λάβουμε υπόψη μας. Αν κανείς αποδειχθεί ικανός να σταθεροποιήσει και ενοποιήσει την εξωτερική ζωή του, αυτό θα επιδράσει θετικά και στην ενοποίηση της εσωτερικής ζωής του· θα τον βοηθήσει στο να αποκτήσει εσωτερικής συνοχή και ένα είδος “εσωτερικού βάρους”.

Η ενοποίηση του ψυχισμού είναι ένα δύσκολο, αλλά ταυτόχρονα θαυμαστό έργο. Πάντα επίκαιρο και επιτακτικό σήμερα όσο ποτέ. Το παρόν σύγγραμμα είναι ένα αποτελεσματικό εργαλείο για το δύσκολο αυτό έργο και συχνά θα χρειαστεί ν ανατρέξει κανείς σε αυτό για έμπνευση και καθοδήγηση...

Γιώργος Λαθύρης
( Από την Εισαγωγή του στο έργο "Περί Ευθυμίας" τού Πλουτάρχου, αρχαίο κείμενο - απόδοση - σχόλια).

ΠΗΓΗ: ΗΛΙΟΔΡΟΜΙΟΝ