ΑΡΧΑΙΑ ΦΘΙΑ : Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΦΑΡΣΑΛΟΥ(ΦΑΡΣΑΛΑ)

ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΦΑΡΣΑΛΩΝ

Η ΦΑΡΣΑΛΟΣ ΚΑΙ ΦΘΙΑ
ΝΙΚΟΛΑΟΥ Μ. ΒΕΡΔΕΛΗ
’Αρχαιολόγου
•
Εις τήν θέσιν, δπου εύρίσκεται σήμερον κωμόπολις
των Φαρσάλων, ήτο εγκατεστημένη κατά τήν παλαιάν
έποχήν καί ομώνυμος πόλις Φάρσαλος, τής όποιας τά
τείχη ξεχωρίζουν άκόμη καί τώρα επιβλητικά έπί τοΰ υψώματος εις τό βάθος τής σημερινής κωμοπόλεως. θέσις
της εις τό άνατολικόν άκρον τής θεσσαλικής πεδιάδος καί
εις τό μέσον περίπου τής όδοΰ, πού ήνωνε τήν Κεντρ.
Ελλάδα μέ τήν Μακεδονίαν, ύπήρξεν αιτία νά καταστή
αυτή έπανειλημμένως κατά τήν αρχαιότητα θέατρον πολεμικών συγκρούσεων, μία των όποιων, σπουδαιοτέρα,
ήτο έκείνη μεταξύ τοΰ Καίσαρος καί τοΰ Πομπη'ΐου, τό
48 π.Χ. Άλλ’ τοιαύτη άκριβώς θέσις της τής προσεπόρισεν, έξ άλλου, καί ικανήν ευημερίαν, ώστε νά άποβή
μία των σπουδαιοτέρων πόλεων τής περιοχής καί νά συναγωνίζεται μέ αξιώσεις τάς δύο άλλας σημαντικός πόλεις τής Θεσσαλίας, τήν Λάρισαν καί τάς Φεράς.
Τό όνομα τής Φαρσάλου δέν άναφέρεται εις τον Όμηρον καί πρέπει συνεπώς νά τό έλαβε διά πρώτην φοράν
άπό τούς Θεσσαλούς, οιτινες έγκατεστάθησαν εκεί κατά
τήν αρχήν τής ιστορικής περιόδου. Άλλ’ εάν τότε διά
πρώτην φοράν έχρησιμοποιήθη προκειμένη θέσις προς
συνοικισμόν η κατωκεϊτο καί προηγουμένως, τοΰτο άκριβώς είναι τό ζήτημα τό όποιον θά μας άπασχολήση εις
τάς έπομένας όλίγας γραμμάς.
Εις τόν κατάλογον νηών τής Ίλιάδος μεταξύ
τών πόλεων, αϊτινες άνήκον εις τήν επικράτειαν τοΰ Άχιλλέως, άναφέρεται καί Φθία (Ίλ. Β, 681 κ.έ.):
Νΰν αΰ τούς όσσοι τό Πελασγικόν Άργος έναιον
οΐ ’ Άλον οϊ ’ Άλόπην οι τε Τρηχΐνα νέμοντο,
οϊ τ’ εΐχον ί ήδ’ Ελλάδα καλλιγύναικα,
Μυρμιδόνες δέ καλεΰντο καί "Ελληνες καί ’Αχαιοί,
τών αδ πεντήκοντα νεών ήν άρχός Άχιλλεύς.
’Εκτός τοΰ άνωτέρω χωρίου ποιητής αναφέρει τήν
Φθίαν καί είς πολλά άλλα όμοια, άποκαλών αύτήν συχνά
«έριβώλακα» καί «έρίβωλον», πάντοτε δέ έν συνδυασμώ
πρός τόν Άχιλλέα. Δέν καθίσταται όμως πάντοτε απολύτως σαφές, εάν είς τά χωρία αύτά ποιητής άναφέρεται
είς μίαν συγκεκριμένην πόλιν ύπονοή ολόκληρον περιφέρειαν, τήν μετέπειτα γνωστήν ώς Φθιώτιδα γενικώς
Φθιώτιδα Άχαΐαν. άπορία αϋτη εΐχεν ήδη προκαλέσει μεγάλην συζήτησιν κατά τούς άρχαίους χρόνους μεταξύ τών φιλολόγων τής έποχής, χαρακτηριστικά δέ τής
κρατούσης τότε διαφοράς άντιλήψεων είναι όσα άναφέρουν σχετικώς Στέφ. Βυζάντ. έν λ. Φθία καί Στράβων είς τά Γεωγραφικά του (IX 431). Ούτω, μέν πρώτος
σημειώνει: «Φθία· πόλις καί μοίρα Θετταλίας· Παρμενίσκος δέ χώραν αύτήν φησι καί ού πόλιν ούκ όρθώς».
Καί δεύτερος: «έοικε ’ ποιητής δύο ποιεΐ την τε Φθίην καί τήν Ελλάδα- μέν ούν ποιητής δύο ποιεί, πότερον δέ πόλεις χώρας οό δηλοΐ».
ανωτέρω συζήτησις έξηκολούθησε καί έπϊ των ήμερων μας, από όλους δέ τούς συγχρόνους έρευνητάς Γερμανός αρχαιολόγος Stahlin ζωηρότερον καί με περισσότερον άδρά επιχειρήματα ύπεστήριξε τήν άποψιν ότι πλήν
τής περιοχής τής Φθίας ύπήρχε κατά τήν αρχαιότητα και
ομώνυμος πόλις, ήν υπονοεί πολλαχοΰ ποιητής, ότι δέ
συνωνυμία αύτη είναι σύμφωνος πρός τήν συνήθειαν
τών παλαιών νά όνομάζουν μέ τό ίδιον όνομα τήν τε περιφέρειαν καί τήν πρωτεύουσαν αυτής πόλιν, όπως π.χ.
προκειμένου περί τής Τρηχΐνος εν Θεσσαλία, τοΰ ’Άργους
έν Άργολίδι κλπ. Πρός τούτοις ύπεστήριξεν ότι θέσις
τής αχαϊκής αύτής πόλεως ήτο ιδία πρός έκείνην, τήν
οποίαν κατεΐχεν έπειτα ιστορική Φάρσαλος. Πρός υποστήριξιν τών άνωτέρω άπόψεών του προσεκόμισε τάς μαρτυρίας τής άρχαίας γραπτής παραδόσεως καί τά δεδομένα έκ τών προσωπικών του άρχαιολογικών άναζητήσεων.
Πόσον δέ δίκαιον είχεν, άπέδειξαν αί έπακολουθήσασαι
εις τήν προκειμένην θέσιν συστηματικώτεραι άνασκαφαί,
περί τών οποίων θά όμιλήσωμεν συντόμως κατωτέρω.
’Άς ίδωμεν πρώτον τάς μαρτυρίας τής άρχαίας γραπτής
παραδόσεως. 'Ομόφωνος είναι ομολογία αύτής περί τοΰ
ότι Φάρσαλος ύπήρξεν διάδοχος πόλις τής Φθίας,
όπως χαρακτηριστικώς σημειώνει καί Σχολ. εις Όμ.
Όδύσ. δ, 9: «ήν "Ομηρος μέν Φθίαν λέγει, οί δέ νεώτεροι Φαρσαλίαν». Τοιουτοτρόπως, μετά τόν ιστορικόν Φερεκύδην (6ος π.Χ. αί.), όστις πρώτος, όσον γνωρίζομεν,
έταύτισε τήν Φάρσαλον μέ τήν Φθίαν (FGH. 3 F 1 καί
σ. 387), καί οί επόμενοι συγγραφείς όμιλοΰν ομοίως περί
τής Φαρσάλου ώς διαδόχου πόλεως έκείνης. Συγκεκριμένως, ώς τόπον όπου έλαβον χώραν οί γάμοι τοΰ Πηλέως
καί τής θέτιδος άναφέρει τήν Φάρσαλον Ρωμαίος ποιητής Catulus (64, 37) καί ώς τόπον όπου κατωκει έκτοτε
γέρων Πηλεύς μετά του υίοϋ αύτοϋ Άχιλλέως άλλοι συγγραφείς. Εις τήν Φάρσαλον κατωκει έπίσης καί υιός
τοΰ Άχιλλέως Νεοπτόλεμος, όστις καί ώδήγησεν εδώ
τήν Άνδρομάχην μετά τήν πτώσιν τής Τροίας. Καί
Λατίνος δέ ποιητής Catulus ονομάζει τήν Φάρσαλον εις τό
ομώνυμον ποίημά του «Regnum Achilli» (Phars. IV 350).
Σύμφωνος μέ τήν γραπτήν αύτήν παράδοσιν ήτο καί
συνείδησις τών παλαιών Φαρσαλίων ώς πρός τήν πρώτην
καταγωγήν των, ήτις συνείδησις έβασίζετο, εκτός τών άλλων, καί εις παμπαλαίας τοπικάς λατρείας συνδεομένας
άμέσως μετά τοΰ Άχιλλέως μετ’ άλλων μελών τής οίγενείας του. Ουτω, πλησίον τής πόλεως ήσαν έγκαθιδρυμέναι παλαιόθεν αί λατρεϊαι τής θέτιδος καί τοΰ Χείρωνος, αΐτινες μάλιστα διά πολιτικούς λόγους προσέλαβον
ιδιαιτέραν έξαρσιν κατά τόν 4ον π.Χ. αί.- άνατολικώς δέ
τής Φαρσάλου καί εις μικράν έκεϊθεν άπόστασιν ύπήρχεν
επίσημον ιερόν τής θέτιδος παρά τό σημερινόν χωρίον
Όρμάν-μαγούλα. Τοΰ έθνικοΰ δέ τούτου φρονήματος τών
Φαρσαλίων έχομεν ποικίλας εκδηλώσεις. Τοιουτοτρόπως,
διά νά τιμήσουν τόν Άχιλλέα, τόν όποιον θεωροΰν ώς
ίδικόν των ηρώα, άνέθεσαν κατά τήν μεγαλυτέραν άκμήν
τής πόλεως, ήτοι κατά τόν 4ον αί. π.Χ., τόν άνδριάντα του
είς τούς Δελφούς καί μαζί μέ αύτόν καί τόν άνδριάντα τοΰ
έπιστηθίου φίλου του Πατρόκλου (Παυσ. X 13,5)· κατά
τούς αύτούς δέ χρόνους έκοψαν καί νομίσματα μέ τάς παραστάσεις τών δύο τούτων ήρώων καί άνήγειραν ανδριάντα είς τόν "Ομηρον, τόν υμνητήν τοΰ ήρωός των (IG. IX
2, 246). Τέλος, καί άρχων τής Φαρσάλου Μένων ώνόμασε Φθίαν τήν θυγατέρα του, τήν μετέπειτα μητέρα τοΰ
βασιλέως Πύρρου (Πλουτ. Πύρ. 1).
Έκ ποικίλων λοιπόν πηγών άποδεικνύεται ότι κατά
τήν παλαιάν εποχήν δέν ύπήρχεν ούδέ έλαχίστη αμφιβολία ότι Φάρσαλος ήτο διάδοχος πόλις τής Φθίας.

ΤΑ ΦΑΡΣΑΛΑ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ

Τό κέντρον τής όμηρικής ταύτης πόλεως καθώρισεν
Stahlin έπί τοΰ χθαμαλοΰ βραχώδους υψώματος τοΰ Φετίχ-τζαμί, κειμένου κατά τό μέσον περίπου τής σημερινής
κωμοπόλεως, άνωθεν τών πηγών τοΰ Άπιδανοΰ. Είς τόν
καθορισμόν δέ τοΰτον ώδηγήθη άφ’ ένός μέν έκ τών πλεονεκτημάτων τής θέσεως, προσφορών διά τήν έγκατάστασιν έκεϊ μιας μυκηναϊκής άκροπόλεως, άφ’ έτέρου δέ έκ
τών αποτελεσμάτων τών ίδικών του αρχαιολογικών άναζητήσεων.
Πράγματι, ώς πρός τά πλεονεκτήματα τής θέσεως πρέπει νά παρατηρήσωμεν ότι άμεσος γειτονία αύτής μέ
τάς πηγάς τοΰ Άπιδανοΰ έλυε τό πρόβλημα τής ύδρεύσεως τών έν τή άκροπόλει, ιδία κατά τάς ήμέρας πολιορκίας, όπερ έτύγχανεν άπό τά σημαντικώτερα έξ όσων είχαν νά άντιμετωπίσουν τότε οί άναλαμβάνοντες τήν κατασκευήν τών μυκηναϊκών άκροπόλεων καί διά τήν λύσιν
τοΰ όποιου δέν έδίσταζαν νά έπιχειρήσουν πολλάκις τεράστια καί δαπανηρότατα έργα, όπως έδειξαν αί καταπληκτικοί ύδραυλικαί κατασκευαί είς τάς άκροπόλεις τών
Μυκηνών, τών Αθηνών καί τής Τίρυνθος. έκλογή,
έπειτα, κατά τούς προϊστορικούς χρόνους χθαμαλών υψωμάτων πρός έγκατάστασιν άκροπόλεων είναι, ώς γνωστόν,
κανών, ένώ αποτελεί, έξ άλλου, σύνηθες φαινόμενον,
καί μάλιστα είς τήν Θεσσαλίαν, παραπλεύρως αύτών
άνέγερσις κατά τούς ιστορικούς χρόνους ίσχυρότερον
ώχυρωμένων καί ύψηλότερον τοποθετημένων άκροπόλεων, όπως συμβαίνει ένταΰθα μέ τήν χαμηλήν μαγούλαν
τοΰ Φετίχ-τζαμί καί μέ τήν ίσχυράν άκρόπολιν είς τόν
άπέναντι ύψηλότερον λόφον. ’Αλλά καί τό γεγονός ότι
κατά τούς ιστορικούς χρόνους λόφος τοϋ Φετΐχ-τζαμϊ
έξηκολούθησε νά χρησιμοποιήται ώς τόπος ιερός καί μάλιστα άφιερωμένος είς τήν λατρείαν τοϋ επισημότερου
ίσως θεοϋ των Θεσσαλών, τοϋ Διός Θαυλίου, όπως έδειξαν αί παλαιότεραι εκεί άνασκαφαί τοϋ αειμνήστου Άπ.
Άρβανιτοπούλου, άποτελοΰν σοβαρωτάτην ένδειξιν περί
τοϋ προορισμοϋ τής έν λόγφ μαγούλας ώς άκροπόλεως
κατά τούς μυκηναϊκούς χρόνους.

Άλλ’ έκτος των συνηγορούντων λόγων άπό άπόψεως
θέσεως υπέρ τοϋ άνωτέρω προορισμοϋ τής μαγούλας,
Stahlin άνεΰρεν έπί πλέον έπί τής επιφάνειας αυτής κατά
τινα πρόχειρον έξερεύνησίν του ολίγα προϊστορικά όστρακα καί μικρόν τεμάχιον άπό πρωτογεωμετρικόν άγγεΐον, έκ τών όποιων άπεδεικνύετο σαφώς ότι θέσις κατωκεΐτο καί ένωρίτερον, πρό τής έγκαταστάσεως δηλαδή ενταύθα τών Θεσσαλών. Αί τελευταΐαι δέ κατά τήν θέσιν
ταύτην άνασκαφαί, περί τών όποιων έγένετο άνωτέρω λόγος, διεξαχθεΐσαι ύπό τοϋ γράφοντος, συνεχώς άπό τοϋ
1951 μέχρι καί τοϋ 1955, έπεβεβαίωσαν πλήρως τά άνωτέρω συμπεράσματα τοϋ Stahlin.
Αί περί ού λόγος άνασκαφαί έγένοντο είς δύο σημεία
τής κωμοπόλεως, ήτοι είς τό δυτικόν άκρον αυτής καί,
ύπό τύπον δοκιμαστικής έρεύνης μόνον, είς τό ϋψωμα τοϋ
λόφου τοϋ Φετίχ-τζαμί.
'Η άνασκαφή είς τά δυτικά κράσπεδα τής κωμοπόλεως
άπεκάλυψε κατά μήκος τής όδοΰ πρός Δομοκόν καί εκατέρωθεν ταύτης μεγαλοπρεπή ταφικά κτίσματα, χρονολογούμενα άπό τής άρχαϊκής έποχής (6°« π.Χ. αί.) μέχρι
καί τοϋ 4ου π.Χ. αί. Οί τάφοι ούτοι έκτείνονται άπό τής
έκκλησίας τής Ζωοδόχου Πηγής, όπου παλαιότερα είχεν
εύρεθή (θέσις Παλιόλουτρο) τό έν τώ Μουσείω τοϋ Λούβρου περίφημον άνάγλυφον τής Δήμητρος καί Κόρης(;),
μέχρι τοϋ λόφου τοϋ Σούρλα είς τά τελευταία πρός Δ.
οικήματα τών Φαρσάλων. Είναι παρατεταγμένοι έκατέρωθεν τής πρός τήν νέαν οδόν συμπιπτούσης παλαιας όμοιας,
ήτις άρχομένη άπό τής άνωθεν τής πλατείας τής έβδομαδιαίας άγορας πύλης τής άρχαίας πόλεως, ώδήγει, όπως
καί σημερινή, πρός τήν Φθιώτιδα Άχαΐαν. Έχομεν δηλαδή είς τό σημεΐον τοΰτο τής άρχαίας πόλεως τό κυριώτερον νεκροταφεΐον αύτής μέ έπιβλητικούς εκατέρωθεν
τής λεωφόρου τάφους κατά τό υπόδειγμα τοϋ Κεραμεικοϋ
τών ’Αθηνών, είναι δέ μέγα δυστύχημα ότι συνεχής χρήσις τοϋ χώρου έπέφερε πλήρη σχεδόν καταστροφήν καί
σύλησιν αυτών, τελευταίως δέ κατέστη έπί πλέον καί άδύνατος οίαδήποτε έρευνα τούτων διά τής καταλήψεως ολοκλήρου τής θέσεως ύπό οικοδομών.
Είς τούς άποκαλυφθέντας κατά τάς τελευταίας ταύτας
άνασκαφάς τάφους συγκαταλέγεται καί εις θολωτός, όστις
εύρέθη παραπλεύρως άκριβώς τής όδοϋ είς τό δυτικόν
άκρον τής κωμοπόλεως. τάφος ούτος ανήκει μέν είς
τόν 6ον αί. π.Χ., συνεχίζει όμως τον τύπον τών μυκηναϊκών θολωτών τάφων καί, όπως εκείνοι, έκαλύπτετο καί
αύτός ύπό μεγάλου σωροΰ χώματος, σχηματίζοντος τύμβον, όστις έφερεν εις τήν βάσιν κτιστόν διά μεγάλων πολυγωνικών λίθων περίβολον πρός συγκράτησιν τών χωμάτων. Καί μόνη παρουσία τοϋ τάφου τούτου, άποτελοΰντος ζωηράν άνάμνησιν τής μυκηναϊκής παραδόσεως,
θά ήτο άρκετή διά νά δείξη ότι θέσις κατωκεΐτο καί κατά
τούς μυκηναϊκούς χρόνους, άφοΰ δέν θά ύπήρχεν άνάμνησις αυτή, έάν δέν προηγείτο καί έδώ άκμαΐος μυκηναϊκός πολιτισμός. Άλλά κατά τήν συνέχισιν τής άνασκαφής εύρέθη έπί πλέον ότι κάτωθεν τοϋ τάφου τούτου
ύπήρχεν άλλος μυκηναϊκός τοϋ τύπου τών θαλαμοειδών,
έπί τοϋ όποιου είχε κτισθή προηγούμενος. Μολονότι
τελευταίος είχεν έν μέρει καταστραφή καί έξ ολοκλήρου σχεδόν συληθή κατά τήν κατασκευήν τοϋ αρχαϊκού
τάφου, διετήρήθησαν όμως είς αύτόν όλίγα έκ τών κτερισμάτων, ώστε νά δύναται νά χρονολογηθή ούτος άσφαλώς
είς τούς μυκηναϊκούς χρόνους8.

ΘΟΛΩΤΟΣ ΤΑΦΟΣ ΦΑΡΣΑΛΩΝ

Δεύτερος θαλαμοειδής τάφος, όμοιος καί σύγχρονος
πρός τόν προηγούμενον, εύρέθη είς έλαχίστην άπόστασιν άνατολικώς έκείνου, ένώ τρίτος κιβωτιόσχημος, όστις περιεβάλλετο ύπό μεγάλων άκατεργάστων λίθων άπεκαλύφθη μεταξύ τών δύο προηγουμένων.
Κατόπιν των άνωτέρω άποδείξων, αΐτινες θά ήτο δυνατόν νά αυξηθούν διά τής έπιχειρήσεως εύρυτέρας έκτάσεως άνασκαφής εις την προκειμένην θέσιν, δεν έμενε
πλέον καμμία άμφιβολία περί τής όρθότητος των άπόψεων τοΰ Stahlin. Ύπελείπετο μόνον νά διαπιστωθή κατά
πόσον επίσης είχε δίκαιον όρίζων τό κέντρον τής ομηρικής πόλεως εις τόν άνωθεν τοΰ Άπιδανοΰ λόφον.
Προς τόν σκοπόν τούτον ένήργησα εις τήν ΒΑ. κλιτύν
τής μαγούλας και κατόπιν άδειας τοΰ ιδιοκτήτου φίλου κ.
’Αλεξίου μικράν δοκιμαστικήν τομήν, διαστάσεων 3 x 3μ.
τομή έξιχθεΐσα μέχρι τοΰ φυσικοϋ βράχου άπέδειξεν
ότι τό ύψωμα εΐχεν άρχίσει νά κατοικήται τό πρώτον κατά
τούς χρόνους τής νεολιθικής έποχής (ρυθμός Διμηνίου)
και ότι έκτοτε δεν έπαυσε νά χρησιμοποιήται μέχρι των τελευταίων καθ’ ήμας χρόνων (βλ. Πρακτικά, 1955, σ. 145-6).
Έτσι έλύθη εν σοβαρόν ζήτημα σχετικόν μέ τήν ιστορίαν καί τήν τοπογραφίαν τής Θεσσαλίας. Άλλ’ ιδιαιτέρα σημασία τής άρχαίας Φαρσάλου εις τήν περιοχήν
τής Θεσσαλίας καί ϋπαρξις κατά τήν αυτήν θέσιν τής
πρωτευούσης τοΰ σημαντικωτέρου μετά τόν Άγαμέμνονα ήρωος τής Τρωικής έκστρατείας έπιβάλλουν όπως
τύχη χώρος μεγαλυτέρου ενδιαφέροντος εκ μέρους τών
άρμοδίων ’Αρχών. γράφων, συνδεδεμένος ιδιαιτέρως
μέ τά Φάρσαλα λόγω τών πολυετών εκεί έρευνών του, θά
θεωρήση ιδιαιτέραν ευτυχίαν του, εάν αί άνωτέρω όλίγαι
γραμμαϊ συντελέσουν εις τήν άνάπτυξιν τοΰ ενδιαφέροντος τούτου εκ μέρους τών άρμοδίων.

ΝΙΚΟΛΑΟΣ Μ. ΒΕΡΔΕΛΗΣ

Έγεννήθη εις Νίσυρον τής Δωδεκανήσου τό 1908. Έσπούδασε

Φιλολογίαν εις τό Πανεπιστήμιον τών ’Αθηνών, άπό τοΰ όποιου

άπεφοίτησεν ώς πτυχιοΰχος τό 1936. Έν έτος ένωρίτερον είσήλθεν

εις τόν ’Αρχαιολογικόν κλάδον ώς έκτακτος υπάλληλος, διά νά μονιμοποιηθώ εις αύτόν ώς τακτικός ’Επιμελητής κατά τό 1942, ΰπηρετήσας άπό τοΰ έτους έκείνου μέχρι τέλους τοΰ 1945 είς τήν Άκρόπολιν τών ’Αθηνών. Είργάσθη έπειτα μέχρι τέλους τοΰ 1955 εις

Θεσσαλίαν, όπόθεν μετετέθη εις ’Αργολίδα, δπου καί υπηρετεί μέχρι σήμερον. Κατά τό 1948 μετέβη ώς ύπότροφος τής Γαλλικής Κυβερνήσεως πρός μετεκπαίδευσιν είς Παρισίους, δπου παρέμεινεν

έπί δύο έτη. ’Επιστρέψας τό 1950 προήχθη αμέσως είς Έφορον

’Αρχαιοτήτων. Τό 1958 άνηγορεύθη διδάκτωρ τής Φιλοσοφικής

Σχολής τοΰ Πανεπιστημίου τών ’Αθηνών διά τής ύποβολής είς αυτήν τής έναισίμου διατριβής του μέ θέμα «Ό Πρωτογεωμετρικός

ρυθμός τής Θεσσαλίας».

Κατά τόν χρόνον τής ύπηρεσίας του ένήργησε πολλάς καί ένδιαφερούσας άνασκαφάς, αί σπουδαιότεροι τών όποιων είναι τών Φαρσάλων καί τοΰ Πτελεοΰ είς τήν Θεσσαλίαν, τής άρχαίας Σολυγείας

καί τοΰ Διόλκου είς Κορινθίαν, τών Μυκηνών, τής Τίρυνθος καί

τών Δενδρών είς τήν ’Αργολίδα. Τά αποτελέσματα τών ανωτέρω

άνασκαφών έδημοσιεύθησαν είς «Τό Έργον καί τά Πρακτικά τής

’Αρχαιολογικής Εταιρείας», είς τό ’Αρχαιολογικόν Δελτίον τής

’Αρχαιολογικής Ύπηρεσίας καί είς τά άρχαιολογικά χρονικά, τά

δημοσιευόμενα κατ’ έτος ύπό τών έν Άθήναις ξένων ’Αρχαιολογικών Σχολών.

Πλήν τών ανωτέρω δημοσιευμάτων καί τής μνημονευθείσης ήδη

διδακτορικής διατριβής του Ν. Βερδελής έδημοσίευσεν έπίσης

πολλάς πρωτοτύπους έργασίας είς τήν ’Αρχαιολογικήν ’Εφημερίδα

καί είς διάφορα άλλα ήμέτερα καί ξένα άρχαιολογικά περιοδικά.

https://ir.lib.uth.gr/