Η ιδέα της Δικαιοσύνης του Αισχύλου

του Νίκου Λυγερού

Η θυσία του Προμηθέα ανατρέπει de facto την ιεραρχία των θεών αλλά και την ιδέα της δικαιοσύνης του Αισχύλου.

Με την τριλογία του ο Αισχύλος θέλει να εισαγάγει μέσω του Δία την ιδέα της δικαιοσύνης. Συνεπώς θέλει από τον Προμηθέα να αναγνωρίσει το σφάλμα του και από τον Δία να του δώσει συγγνώμη. Επινοεί το έργο του ως μία θεϊκή κάθαρση που μέσα από τον μύθο του Προμηθέα αναδεικνύεται το μεγαλείο του Δία. Ενώ ο αρχικός μύθος δεν είχε αυτήν την τάση.

Δυστυχώς για τον Αισχύλο, η τύχη και η ανάγκη αποφάσισαν ότι η μνήμη της ανθρωπότητας θα διατηρούσε μόνο ένα από τα τρία μέρη της τριλογίας του που αφορά συγκεκριμένα την καταδίκη του Προμηθέα. Έτσι άθελά του, ο Αισχύλος ενίσχυσε την αρχική τάση και την αξία της επανάστασης εναντίον ενός δικτατορικού καθεστώτος που βασίζεται πάνω στην εξουσία και όχι στην ουσία.

Ήδη την εποχή του Αισχύλου και ανεξάρτητα από την ύπαρξη του έργου υπήρχε μια αθηναϊκή παράδοση που ελάτρευε την ευεργετική δραστηριότητα του Προμηθέα και υπήρχε ένας βωμός στην Ακαδημία αφιερωμένος στον Προμηθέα Πυρφόρο. Έτσι ο Αισχύλος θέλησε να χρησιμοποιήσει αυτήν την παράδοση για να δείξει ότι ενσωματώνεται μέσα στο πλαίσιο της ιδέας του όσον αφορά στη Δικαιοσύνη.

Κατά κάποιο τρόπο η μνήμη της ανθρωπότητας είχε ήδη αποφασίσει να τιμήσει τον Προμηθέα της ανεξάρτητα από την ιδέα της θεϊκής δικαιοσύνης. Η επιλογή της ανθρωπότητας μπορεί να είναι απλή αλλά όχι απλοϊκή. Η δικαιοσύνη δεν μπορεί να είναι ανεξάρτητη από την επιβίωσή της, άρα ευχαριστεί τον Προμηθέα για το δώρο του και για τη θυσία του δίχως να περιμένει τη συγγνώμη του Δία.

Αντιθέτως ο Αισχύλος δέχεται το δώρο του Προμηθέα μόνο και μόνο αν δοθεί από τον Δία η θεϊκή έγκριση. Δεν μπορεί να δεχτεί την κλοπή του Προμηθέα ακόμα και αν ξέρει ότι δεν είναι για προσωπικό του όφελος αλλά για την ανθρωπότητα διότι αυτό δεν αρμόζει με την κυριαρχία των θεών. Η θυσία του Προμηθέα ανατρέπει de facto την ιεραρχία των θεών αλλά και την ιδέα της δικαιοσύνης του Αισχύλου. Η ηθική δεν αποτελεί πια μια έννοια a priori. Μέσω της πράξης του Προμηθέα οι άνθρωποι ανακαλύπτουν ότι έχουν δικαιώματα μόνο και μόνο αν τα διεκδικούν. Μπορεί να υπάρχει το θεωρητικό πλαίσιο των δικαιωμάτων δίχως όμως να συνεπάγεται η υλοποίησή τους.

Η ιδέα της δικαιοσύνης του Αισχύλου είναι καθαρά πλατωνική ενώ ο μύθος του Προμηθέα επισημαίνει ότι δεν μπορεί να είναι ανεξάρτητη από την ύπαρξη της ανθρωπότητας. Η τριλογία του Αισχύλου εμπεριέχει λοιπόν πολιτικά σχήματα που αποτελούν μια πραγματική ιδεολογία με τη νεώτερη εκδοχή της έκφρασης. Για τον Αισχύλο η θεομαχία είναι ένα πρόσχημα για να δημιουργήσει ένα νοητικό δόγμα. Μετά το χάος, η τάξη η οριστική. Και όλο το πλαίσιο είναι θεϊκό. Θέλει λοιπόν να απορροφήσει το επαναστατικό πνεύμα του Προμηθέα για να μην υπάρξει η ριζοσπαστική ανατροπή.

Η ιστορία της ανθρωπότητας όμως δεν επέλεξε την ιδέα του Αισχύλου και η ιδέα της δικαιοσύνης ανέτρεψε το θεϊκό και ανέδειξε το ανθρώπινο.