Μετρό ή αρχαία;

Ο καθηγητής Παναγιώτης Σταθακόπουλος, διευθυντής του Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας του ΑΠΘ, παίρνει θέση για το ζήτημα που καίει τη Θεσσαλονίκη

Του Παναγιώτη Σταθακόπουλου* 

Στη συζήτηση που έχει ανοίξει στη Θεσσαλονίκη, σχετικά με τα σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα στο σταθμό Βενιζέλου του μετρό, θεωρώ κρίσιμο να λάβει θέση η επιστημονική κοινότητα και με ψυχραιμία να εξεταστούν όλα τα δεδομένα, ώστε να ληφθούν με σύνεση οι όποιες αποφάσεις της Πολιτείας και της Αυτοδιοίκησης. 
Είναι ξεκάθαρο ότι τα ευρήματα είναι εξόχως σημαντικά. Για πρώτη φορά βγαίνουν στο φως οι δυο κύριοι, βασικοί άξονες της Βυζαντινής περιόδου, ο Decumanus (ενώνει ανατολή και δύση και συμβολίζει το «10») και ο Cadro (ενώνει βορρά και νότο και έχει έναν συμβολικό χαρακτήρα που ενώνει τον ουρανό με τη γη και το θάνατο), που σηματοδοτούν και τη διασταύρωση των πολιτισμών. Ανάλογη τομή δεν έχει βρεθεί πουθενά. Αυτό καθορίζει εν πολλοίς και τη σπουδαιότητα της αρχαιολογικής ανακάλυψης. 

Σε συνδυασμό με το χώρο στον οποίο αποκαλύφθηκαν οι δυο άξονες, το κέντρο της Θεσσαλονίκης αναδεικνύεται σε τόπο συνάντησης όλων των σημαντικών ιστορικών περιόδων της πόλης. Υπάρχει η Ελληνιστική περίοδος, η Ρωμαϊκή περίοδος, η Βυζαντινή περίοδος και τα οθωμανικά μνημεία, και βέβαια η σύγχρονη πόλη (1912-2012). Επίσης, και στο σταθμό της Αγίας Σοφίας έχουμε ανάλογη στρωματογραφία με αυτή που έχουμε βρει στη Βενιζέλου με τη μόνη διαφορά ότι εκεί εκπροσωπούνται ταυτόχρονα και οι πέντε βασικές περίοδοι της Θεσσαλονίκης που σηματοδοτούν τον ιστορικό χαρακτήρα της πόλης. Τα ευρήματα από τη Βενιζέλου μέχρι την Αρχαία Αγορά συνθέτουν ένα σπουδαίο αρχαιολογικό πάρκο με την έννοια που έχει ορίσει ο A. Μalraux τη δεκαετία του ‘60. 

Είμαστε όλοι σύμφωνοι ότι τα ευρήματα της αρχαιολογικής σκαπάνης πρέπει πάντα να αναδεικνύονται στα σημεία όπου βρίσκονται. Υπό αυτή τη βασική αρχή, το καλύτερο θα ήταν τα ευρήματα στο σταθμό Βενιζέλου να παραμείνουν, να προβληθούν και να αναδειχθούν εκεί in situs. Η ενδεχόμενη μεταφορά τους στο στρατόπεδο Παύλου Μελά δε συνιστά και την πιο ενδεδειγμένη λύση. Αν είναι να μεταφερθούν τα ευρήματα, αυτό πρέπει να γίνει σε έναν «ελεύθερο» χώρο στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, σε συνδυασμό με τους άλλους αρχαιολογικούς χώρους και γιατί όχι, σε ένα ελεύθερο τμήμα της Αριστοτέλους (π.χ. ελεύθερο υπαίθριο χώρο) ή σε κάποιο συγκεκριμένο κτίριο στην πόλη. 

Μια νέα παράμετρος την οποία πρέπει να εξετάσουμε με σοβαρότητα και υπευθυνότητα είναι το cost benefit. Επαναλαμβάνω, το καλύτερο είναι να μείνουν οι αρχαιότητες εκεί που βρέθηκαν και να αναδειχθούν. Όμως είναι εφικτό; Μπορεί τεχνικά να επιτευχθεί; Πόσο κοστίζει η πρόσθετη κατασκευή σε συνδυασμό με το Σταθμό της Βενιζέλου και την ανάδειξη των στοιχείων; Ποιος θα αναλάβει την ανάδειξή τους; Ποιος θα αναλάβει τη διαχείρισή τους έτσι ώστε ο ένας φορέας να μην παραπέμπει στον άλλον; Και βέβαια υπάρχουν συγκεκριμένα χρονικά περιθώρια αλλά και οικονομικά όρια για την ανάδειξη αυτών των στοιχείων. 

Δεν μπορούμε να συζητούμε χωρίς να έχουμε απαντήσεις σε αυτά τα δεδομένα. Πρέπει να υπάρξει ένα πόρισμα από έμπειρους και έγκριτους αρχαιολόγους κι όχι η κατάσταση που επικρατεί σήμερα, με τον καθένα να ισχυρίζεται ό,τι θέλει. Δεν μπορούμε να λαμβάνουμε θέση, χωρίς να συνυπολογίζουμε το κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό και οικονομικό κόστος των αποφάσεών μας. 

Σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να απεμπολήσουμε το παρελθόν μας. Αλλά με τη σημερινή δομή που υπάρχει στην περιοχή, κανένας δεν πιστεύει ότι θα αναδειχθούν τα αρχαία κι ότι δεν μπορεί να δημιουργηθεί ένας επισκέψιμος χώρος - αρχαιολογικό πάρκο στο κέντρο της πόλης. Αν υπήρχε η πρόθεση επανασχεδιασμού της νέας οδού Εγνατία, ώστε να γίνει ένας άξονας ήπιας κυκλοφορίας, δηλαδή να μετατραπεί σε μια δευτερεύουσα αρτηρία, ώστε σε συνδυασμό με όλα τα ευρήματα να δημιουργήσουμε την έννοια του αρχαιολογικού πάρκου, τότε θα μπορούσαμε να συζητήσουμε σε μια άλλη βάση. Στη βάση της δημιουργίας ενός χώρου επισκέψιμου, ενός χώρου εκπαίδευσης, πολιτισμού, αναψυχής, τουρισμού, όπως τον περιγράφει ο A. Malraux στη δεκαετία του ’60. 

Εμείς όμως έχουμε ένα δεδομένο: την κρίση. Επίσης, πρέπει κάποια στιγμή σε αυτή τη χώρα να σεβαστούμε τους νόμους και τις αποφάσεις των αρμοδίων οργάνων, ιδιαίτερα σήμερα. Αν σήμερα, εν μέσω σφοδρής οικονομικής κρίσης, αρχίσουμε να αμφισβητούμε τα πάντα, πάμε για διάλυση. Να ξαναδούμε το σκεπτικό του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου με τη λογική της μεταφοράς στο στρατόπεδο του Παύλου Μελά. Να σκεφτούμε ότι στην Αθήνα στους Ολυμπιακούς του 2004 βρήκαν κι εκεί αντίστοιχης σημασίας αρχαιότητες, αλλά η πόλη δεν αντέδρασε όπως αντιδρά η Θεσσαλονίκη. Αν το 2004 υπήρχε ανάλογη κωλυσιεργία δε θα γινόταν ποτέ Ολυμπιακοί Αγώνες, αλλά δε θα άλλαζε η Αθήνα, όπως οι περισσότεροι σήμερα το αναγνωρίζουμε. 

Πρέπει συνεπώς, εκτός από το παρελθόν και το σεβασμό μας σε αυτό, να βλέπουμε το παρόν και το μέλλον της πόλης και των κατοίκων της. Το Κ.Α.Σ. δεν κοινοποίησε το σκεπτικό του προς τα έξω, με προφανή στόχο να μην αποκαλυφθούν ορισμένες βασικές αρχές και αποτελέσουν θέματα συζήτησης. Κακώς βέβαια αλλά μην ξεχνάμε ότι το Κ.Α.Σ. είναι ένας θεσμοθετημένος φορέας, του οποίου τις απόψεις – είτε συμφωνούμε, είτε διαφωνούμε – θα πρέπει να σεβόμαστε. 

Το μετρό θα αλλάξει τα κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά της πόλης αλλά και τη μορφή της. Ακόμη και την πολιτιστική εικόνα της, σε συνδυασμό με τον έντονα αναπτυξιακό χαρακτήρα που έχει το συγκεκριμένο έργο. Σήμερα δεν υπάρχει μέσο σταθερής τροχιάς που να σε μεταφέρει από το αεροδρόμιο μέχρι το στρατόπεδο Παύλου Μελά. Πώς μπορεί ο ξένος επισκέπτης να επισκεφτεί εκεί τα αρχαία, τουλάχιστον σε μεσοπρόθεσμο διάστημα; Πώς θέλουμε να αναδειχθεί η πόλη, να αποκτήσει επισκεψιμότητα, να αναπτυχθεί κοινωνικά και οικονομικά; Η ανάδειξη των αρχαιοτήτων πρέπει να γίνει γύρω από το μετρό. Με άξονα το μετρό, χωρίς να είμαστε κάθετοι και αρνητικοί μονίμως στο ένα ή στο άλλο ζήτημα. Τα ίδια έγιναν και με την ιστορία της υποθαλάσσιας αρτηρίας στην πόλη. Το ίδιο και με μια σειρά άλλων έργων που αναβάλλονται, ακυρώνονται, μένουν στα χαρτιά, παρότι η Θεσσαλονίκη τα έχει ανάγκη. Αποτέλεσμα να μένει η πόλη ακόμη στάσιμη και να υποθηκεύεται το μέλλον της από το σύνδρομο ενός επαρχιωτισμού. 

Φοβόμαστε να δούμε πραγματικά το μέλλον. Προτιμούμε να μην κάνουμε τίποτα, οπότε δεν κερδίζουμε τίποτα. Όλες οι μείζονες παρεμβάσεις έχουν ρίσκο. Μπορεί και να μην έχει τα καλύτερα αποτελέσματα μια παρέμβαση. Όμως και αυτό είναι θετικό διότι πάντοτε αποκτούμε εμπειρίες. Όμως, με το να μην κάνεις καμιά παρέμβαση, επειδή κάποιες μικρές ομάδες που ελπίζουν να αναλάβουν μέρος των εργασιών προσπαθούν να κωλυσιεργήσουν το έργο χωρίς βασική λογική. Στη Θεσσαλονίκη κρίνουμε τα πάντα με προσωπικές και υποκειμενικές απόψεις. Οι επιπτώσεις αυτής της λογικής είναι εμφανείς σε όλη την πόλη. 

Αν το μετρό πρόκειται να χαθεί ή να καθυστερήσει σημαντικά από αυτή τη διαδικασία, πρέπει να ξανασκεφτούμε όλοι το θέμα των αρχαιοτήτων. Το πιο σωστό είναι να δοθεί μια λύση μέσα από τα αρχαία, αλλά αν το ερώτημα είναι «μετρό ή αρχαία;» θεωρώ ότι προτεραιότητα έχει το μετρό στη συγκεκριμένη στιγμή. Να βρεθεί μια λύση –εφόσον αποδειχθεί ότι δεν είναι εφικτή η ανάδειξη των αρχαιοτήτων σε συνδυασμό με την έξοδο του μετρό, όπου ήδη αυτή η έξοδος μπορεί να αποτελέσει ένα μικρό μουσείο και να παρουσιάζονται τα αρχαιολογικά ευρήματα στον τόπο που βρέθηκαν– τότε μόνο θα πρέπει να μεταφερθούν σε έναν άλλο επιλεγμένο χώρο, όπως αναφέραμε παραπάνω και να αναδειχθούν εκεί σε συνδυασμό με τις άλλες αρχαιότητες, και παράλληλα να προχωρήσει το έργο. 

Πρέπει να σκεφτούν όσοι προτείνουν πάση θυσία παραμονή των αρχαιοτήτων στο σταθμό, ποιος θα συντηρεί τον αρχαιολογικό χώρο, ώστε να μη μετατραπεί σε ακόμη έναν υποβαθμισμένο αρχαιολογικό χώρο της πόλης (από τους πολλούς που έχουμε), τον οποίο δε θα επισκέπτεται τελικά κανείς. 

Η Θεσσαλονίκη μένει πίσω επειδή ποτέ δεν είχαμε το θάρρος να προχωρήσουμε σε γενναίες επεμβάσεις, αλλά επιμέναμε να καταδικάζουμε την πόλη σε μίζερα διλήμματα του τύπου «μετρό ή αρχαία». 

Οφείλουμε να εξετάσουμε τα αντικειμενικά στοιχεία και να αποφασίσουμε επιτέλους πώς θα πρέπει να αναπτυχθεί και να επεκταθεί αυτή η πόλη κα παράλληλα ποια είναι τα βασικά στοιχεία του κορμού που θα πρέπει να αναδειχθούν μέσα από το έργο του μετρό. Αν σταματήσει κάπου εδώ το μετρό, ανάπτυξη και επέκταση για την πόλη ίσως να μην υπάρχει. Πρέπει να μπει τέλος στην υποκρισία και τη μιζέρια που καλλιεργούν συγκεκριμένες λογικές, οι οποίες αντιδρούν σε όλα τα έργα και δεν τα αφήνουν να προχωρήσουν μέσα από διάφορα σκεπτικά. 

Δεν έχει μόνο η Θεσσαλονίκη αρχαιότητες και ούτε στη Θεσσαλονίκη είμαστε οι πιο… ευαίσθητοι. Υπάρχουν και τόσα άλλα παραδείγματα πόλεων που βρήκαν αρχαιότητες, που ήταν εξίσου ευαίσθητοι αλλά κατόρθωσαν να αναπτύξουν την πόλη, να αναδείξουν τα αρχαία και η πόλη τους να βρίσκεται σε ακμή. 

Αν υπάρχει περίπτωση να σταματήσει το μετρό δεν το συζητώ: οφείλουμε να βάλουμε σε προτεραιότητα τη συνέχιση και ολοκλήρωση του έργου και να εξετάσουμε τους άλλους τρόπους ανάδειξης των αρχαιοτήτων σε συνδυασμό πάντα με σεβασμό στην ιστορία και την ίδια μας την κοινωνία. 

* Ο κ. Σταθακόπουλος είναι Διευθυντής του Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας του Α.Π.Θ. και τέως πρόεδρος του Οργανισμού Ρυθμιστικού Θεσσαλονίκης 

Πηγή: Βόρεια 

Σχόλιο ιστολογίου 

...ή καλύτερα μια υπενθύμιση, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν ασπαζόμαστε (εν μέρει, τουλάχιστον) κάποιες από τις απόψεις του καθηγητή:

Η πρωτεύουσα της Ιταλίας δεν απέκτησε ποτέ εκτεταμένο δίκτυο μητροπολιτικού σιδηροδρόμου (μετρό), όχι επειδή οι Ιταλοί είναι οπισθοδρομικοί ή τεχνοφοβικοί, αλλά ακριβώς επειδή, σε όσα επίπεδα και αν έφτασαν οι ιταλικοί "μετροπόντικες", ανακάλυπταν αρχαιολογικούς θησαυρούς. Η απόφαση που τελικά πάρθηκε έγειρε προς το μέρος του σεβασμού των σύγχρονων Ιταλών πολιτών προς το παρελθόν της Ρώμης, με αποτέλεσμα το μετρό της πόλης να μην είναι σήμερα ούτε κατά το ήμισυ τόσο εκτεταμένο όσο της Αθήνας ή άλλων ευρωπαϊκών πόλεων. Αλλά όταν ταξιδεύει κανείς στην πόλη αυτή, δεν ακούει ποτέ από κανέναν πολίτη κανένα αρνητικό σχόλιο ή έκφραση αγανάκτησης για την απόφαση αυτή. Στην Ελλάδα έχουμε συνηθίσει να βάζουμε τον πολιτισμό μας πάντα σε δεύτερη, τρίτη ή και τέταρτη μοίρα και να επικρατεί η γνώμη των τεχνοκρατών επί παντός επιστητού, και μόνον αυτή. Να τρέχουμε πίσω από τις τάσεις που υπαγορεύουν χώρες και πολιτισμοί που δεν έχουν διανύσει ούτε το 1/5 της ιστορικής μας πορείας. Να περιφρονούμε το περιβάλλον και να τρέχουμε να προλάβουμε με κεκτημένη ταχύτητα τα καθημερινά, όπως μας τα επιβάλλουν οι ρυθμοί του καταναλωτισμού. Υπάρχουν, ωστόσο, πάντα δύο τουλάχιστον τρόποι να βλέπει κανείς τα πράγματα.