Φαιακίδα - Ο χώρος και ο χρόνος "ανάμεσα"...

Του Γιώργου Β. Μιχαήλ

Στην αρχή της Οδύσσειας, στην πρώτη «αγορά» των θεών, η Αθηνά προτείνει (και η πρότασή της γίνεται δεκτή) να μεταβεί ο Ερμής στην Ωγυγία και η ίδια η Αθηνά στην Ιθάκη. Αμέσως μετά, και για τέσσερις ολόκληρες ραψωδίες (α-δ: Τηλεμάχεια), βλέπουμε να υλοποιείται το δεύτερο σκέλος της πρότασης της θεάς.

Με τη ραψωδία ε έχουμε την υλοποίηση του πρώτου σκέλους αυτής της πρότασης. Με τη λήξη της δεύτερης «αγοράς» των θεών, ο Ερμής πηγαίνει στην Ωγυγία, με σαφείς εντολές προς την Καλυψώ να αφήσει ελεύθερο τον Οδυσσέα.

Έτσι, ο ήρωας, που σε όλη την «Τηλέμαχεια» ήταν διαρκώς απών-παρών, μπαίνει τώρα στο προσκήνιο και γίνεται ο πρωταγωνιστής των σκηνών που πρόκειται να ξετυλιχτούν. Ο νόστος του, που είχε σχεδόν ακυρωθεί (καθώς ο Οδυσσέας έμεινε καθηλωμένος για οκτώ περίπου χρόνια στην Ωγυγία), ξαναμπαίνει τώρα σε κίνηση.

Οι ραψωδίες ε έως ν (1-209) είναι γνωστές με τον γενικό τίτλο «Φαιακίδα», γιατί στο κέντρο αυτού του τμήματος του έπους βρίσκεται το νησί των Φαιάκων. Τόσο οι Φαίακες όσο και ο τόπος τους βρίσκονται σ’ έναν χώρο ενδιάμεσο και γι’ αυτό κατεξοχήν κεντρικό.

Η Σχερία είναι ο τελευταίος σταθμός του Οδυσσέα μετά την πολύχρονη περιπλάνηση και πριν την άφιξή του στην Ιθάκη. Οι Φαίακες, όντα που βρίσκονται ανάμεσα στους θεούς και τους ανθρώπους, είναι επιφορτισμένοι με το καθήκον της μεταφοράς του Οδυσσέα στην πατρίδα του. Είναι δηλαδή οι περατάρηδες, αυτοί που περνούν τον Οδυσσέα στην αντίπερα όχθη. Λειτουργεί εδώ το τριαδικό σχήμα «Τροία – Σχερία (Φαίακες) – Ιθάκη». Οι Φαίακες είναι αυτοί που με την παρέμβασή τους ολοκληρώνουν τον κύκλο «Ιθάκη – Τροία – Ιθάκη».

Αλλά το νησί των Φαιάκων παίζει κι έναν άλλον εξίσου σπουδαίο ρόλο. Επιτρέπει στον ποιητή να ανατρέψει τη χρονογραφική αφήγηση των γεγονότων και να δώσει στους ακροατές/αναγνώστες του έπους το περιπετειώδες background του ήρωα, κάνοντας χρήση της πρωτοπρόσωπης αναδρομικής αφήγησης.

Έτσι, ανάμεσα στον Οδυσσέα-πορθητή της Τροίας και τον Οδυσσέα-εκδικητή των μνηστήρων, παρεμβάλλεται ο περιπλανώμενος Οδυσσέας. Ταυτόχρονα, δίνονται οι απαραίτητες εξηγήσεις για τη «μοναξιά» του ήρωα, για την οποία ακούσαμε ήδη στο προοίμιο. Η αναδρομική αφήγηση μας δίνει τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε τη βαθμιαία εξαφάνιση των συντρόφων και την πορεία του Οδυσσέα προς τη βίωση μιας μοναξιάς τραγικής απ’ όλες τις απόψεις.

Είναι φανερό ότι η παραμονή του Οδυσσέα στη Σχερία (αν και σε πραγματικό χρόνο διαρκεί μόλις τρεις ημέρες) παίζει ρόλο επιβραδυντικό, καθώς διευρύνει την αφήγηση εγκιβωτίζοντας γεγονότα που διήρκεσαν δέκα περίπου χρόνια. Αλλά αυτή η επιβράδυνση δεν λειτουργεί αρνητικά στην όλη υπόθεση. Απεναντίας, εξυπηρετεί απόλυτα τα σχέδια του ποιητή, ο οποίος επιθυμεί (και οφείλει) να ολοκληρώσει το παζλ της προσωπικότητας του κεντρικού του ήρωα.

Ταυτόχρονα, η αναδρομική αφήγηση του Οδυσσέα, που έχει τον χαρακτήρα εξομολόγησης, ολοκληρώνει μια διαδικασία απολύτως αναγκαία για την περαιτέρω εξέλιξη της δράσης. Έχοντας μόλις βγει από έναν κόσμο αλλόκοτο και εξω-ανθρώπινο και έχοντας μεταβεί σ’ έναν κόσμο ενδιάμεσο, ο Οδυσσέας οφείλει να εξαγνιστεί και να προετοιμαστεί κατάλληλα, προτού επιστρέψει στον κόσμο των ανθρώπων.

Άλλωστε, κάθε ενδιάμεσος χώρος παίζει αυτόν τον ρόλο της προετοιμασίας ή του εξαγνισμού.

Στους ενδιάμεσους χώρους γίνεται συνήθως ένα γενικό «ανακάτεμα». Λες και ανοίγει μια τεράστια τρύπα στον χωρόχρονο, εποχές, κόσμοι και όντα ετερόκλητα ξεχύνονται από παντού και συμπλέκονται σ’ ένα αλλόκοτο και ταυτόχρονα γοητευτικό γαϊτανάκι. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στη Σχερία, που είναι όπως είπαμε χώρος ενδιάμεσος.

Ποιητικό παρόν και ποιητικό παρελθόν, «πραγματικός», «φανταστικός» και «κάτω» κόσμος, άνθρωποι, θεοί, νεράιδες, μάγισσες, γίγαντες, τέρατα, ψυχές πεθαμένων, ξεπηδούν από τις ορθάνοιχτες πύλες του ποιητικού διαστήματος και χορεύουν μπρος στα έκπληκτα μάτια μας έναν ξέφρενο αλλόκοσμο χορό.

Τα πάντα βρίσκονται παντού και ταυτόχρονα πουθενά, δηλαδή «κάπου ανάμεσα» –ανάμεσα στις εποχές, ανάμεσα στους τόπους, ανάμεσα στους κόσμους, ανάμεσα…

Στον «χώρο ανάμεσα στους χώρους» (όπως είναι το νησί των Φαιάκων) και κατά τη διάρκεια «της εποχής ανάμεσα στις εποχές» (όπως είναι το τριήμερο της παραμονής του Οδυσσέα στη Σχερία), καθώς το παρελθόν (τα χρόνια της περιπλάνησης και των περιπετειών) δεν έχει τελειώσει και το μέλλον (η επιστροφή στην Ιθάκη) δεν έχει αρχίσει ακόμη, καθώς η έξοδος από έναν κόσμο (τον εξω-ανθρώπινο) δεν έχει ολοκληρωθεί και η είσοδος σ’ έναν άλλο κόσμο (τον ανθρώπινο)  δεν έχει ακόμη αρχίσει, τα πάντα βρίσκονται σε διαρκή σύγχυση και ανατροπή.

Χάος και τάξη συγκρούονται μεταξύ τους και ταυτόχρονα παύουν να είναι αντίθετες δυνάμεις. Η σύγκρουση έχει τον χαρακτήρα της διείσδυσης του ενός μέσα στο άλλο.

Έξω από τον κανονικό χώρο και χρόνο, τα πάντα (ξανα)γεννιούνται για να πεθάνουν και να αναστηθούν στη συνέχεια μεταμορφωμένα, μεταλλαγμένα. Το ίδιο συμβαίνει και στη Σχερία.

Με την αναδρομική αφήγηση, οι τόποι και τα όντα των περιπετειών ξαναγεννιούνται για να πεθάνουν και να αναστηθούν μεταλλαγμένα. Οι Κύκλωπες, οι Λαιστρυγόνες, η Κίρκη, η Καλυψώ, ξεπηδούν από τη μνήμη του Οδυσσέα για να σβήσουν μέσα στη λυτρωτική εξομολόγηση και να αναστηθούν ως απλές ανώδυνες πλέον αναμνήσεις.

Και ο ίδιος ο ήρωας ξαναγεννιέται (βιώνοντας για δεύτερη φορά το παρελθόν του) για να πεθάνει (μέσα στο καράβι των Φαιάκων) και να αναστηθεί αργότερα (στην Ιθάκη) ολότελα μεταμορφωμένος.

Γι’ αυτό η «Φαιακίδα» είναι κατά τη γνώμη μου το σημαντικότερο και ταυτόχρονα γοητευτικότερο τμήμα της Οδύσσειας. Χωρίς αυτήν, το έπος θα έχανε όλη τη δύναμη και τη μαγεία που το ανέδειξαν σ’ ένα ανυπέρβλητο πνευματικό δημιούργημα.

Και όσοι σπεύδουν να αρνηθούν τις εγκιβωτισμένες περιπέτειες του Οδυσσέα χαρακτηρίζοντάς τες «παραμύθια της Χαλιμάς», ας επανεξετάσουν τις απόψεις τους και ας σκύψουν στο κείμενο με μεγαλύτερη σύνεση και προσοχή.

Ίσως τότε καταφέρουν να βρουν μια από τις ανοιχτές πύλες του «ανάμεσα» και να τρυπώσουν στη βαθύτερη ουσία των πραγμάτων, για να αναβαπτιστούν στα νάματα της ομηρικής «μαγείας» και του ομηρικού ανθρωπισμού –δηλαδή για να «πεθάνουν» και να ξαναγεννηθούν μεταμορφωμένοι προς το καλύτερο.

- See more at: http://www.egriechen.info/2014/05/faiakida-odysseia-xronos-xoros-anamesa.html#sthash.Q2kGhk7D.dpuf