Το κοσμικό αυγό

Θεογονία, κοσμογονία και ανθρωπογονία.

Οι ορφικοί, οπαδοί θρησκευτικής κίνησης που εμφανίστηκε τον 6ο π.Χ. αι., απέδιδαν την ίδρυση της θρησκείας τους στον Ορφέα και τον θεωρούσαν δημιουργό πολλών επικών ποιημάτων με τον τίτλοΘεογονίαι. Το μεγαλύτερο μέρος από αυτά τα ποιήματα έχει χαθεί.

Στη θεογονία των ορφικών εκτός από το χάος, τη γαία, τον ουρανό, τον ωκεανό υπάρχουν κι άλλες πρωταρχικές δυνάμεις όπως ο χρόνος, οαιθέρας, το ύδωρ και το κοσμικό αβγό.

Η δημιουργία

Στην αρχή υπήρχε ο αγήραος (αγέραστος) χρόνος.

Από το χρόνο δημιουργήθηκε ο αιθήρ και γύρω του ένα απέραντο χάσμα, το χάος τυλιγμένο σε βαθύ έρεβος.

Μέσα στον αιθέρα δημιούργησε ο χρόνος το κοσμικό αβγό, που έλαμπε μέσα στο χάος. Από το αργυρό αβγό (ωόν αργύφεον) εκκολάφθηκε ο Φάνης, (ή Φαέθων ή Πρωτόγονος ή Μήτις ή Έρωςή Ηρικεπαίος) που ήταν και αρσενικός και θηλυκός, με τέσσερα μάτια, τέσσερα κεφάλια με μορφή ζώου, χρυσά φτερά και φωνή λιονταριού και κριού.

Το όνομά του υποδηλώνει το φως και τον θεωρούσαν σαν το φωτεινό δημιουργό του κόσμου. Δημιούργησε τον ουρανό για να κατοικούν οι θεοί, τη γη και τη σελήνη. Με την αδελφή του τη Νύχτα γέννησε τον Ουρανό, που τον έκανε κυρίαρχο στους θεούς και τη Γη (ος πρώτος βασίλευσε θεών μετά μητέρα Νύκτα).

Η διαδοχική γέννηση των θεών γίνεται όπως και στη Θεογονία του Ησίοδου με κάποιες μικρές αποκλίσεις. Ο Ουρανός εκδιώκεται από τον Κρόνο κι εκείνος με τη σειρά από το Δία, που δημιουργεί εκ νέου τον κόσμο.
Ο Ζευς καταβροχθίζει το Φάνητα κι έτσι γίνεται παντοδύναμος και κυρίαρχος των πάντων. Κέντρο της θεογονίας είναι ο γιος του Δία και λυτρωτής του κόσμου Ζαγρεύς Διόνυσος. Ο Διόνυσος Ζαγρεύς ήταν γιος του Δία και της Κόρης – Περσεφόνης και με τη γέννησή του τερματίζεται η δημιουργία θεϊκών όντων.

Οι Τιτάνες κατατεμαχίζουν και κατασπαράζουν το Διόνυσο, μόνο που η Αθηνά καταφέρνει να περισώσει την καρδιά του με την οποία ο Δίας τον ξαναδημιουργεί και τον επαναφέρει στη ζωή. Ο Δίας με τους κεραυνούς του τιμωρεί τους Τιτάνες και από τη στάχτη τους φτιάχνει το γένος των ανθρώπων. Αλλά επειδή η τέφρα των Τιτάνων περιείχε και την τέφρα του καταβροχθισθέντος Διονύσου, ο άνθρωπος έχει δυο φύσεις. Μία τιτανική και μία θεϊκή. Θεϊκή είναι η ψυχή του και τιτάνιο είναι το σώμα του.

Η ψυχή για τους Ορφικούς – Μια σειρά μετεμψυχώσεων
Σύμφωνα με τους ορφικούς η ανθρώπινη ψυχή φυλακίστηκε μέσα το σώμα ως συνέπεια του αμαρτήματος των Τιτάνων. Οι άνθρωποι οδηγούνται προς τη λύτρωση μέσα από την προσπάθεια να αποσπάσουν και να διαχωρίσουν μέσα τους το θεϊκό στοιχείο από το τιτανικό.

Αλλά η οδός αυτή είναι μακρά, γιατί η ψυχή υπόκειται συνεχώς σε νέες μετενσαρκώσεις, επιστρέφοντας στη γη μετά από πρόσκαιρη διαμονή στον Άδη και πρέπει να ολοκληρώσει ολόκληρο τον κύκλο των γενέσεων και τη σειρά των μετεμψυχώσεων γιατί:

ἔστιν Ἀνάγκης χρῆμα, θεῶν ψήφισμα παλαιόν,
ἀίδιον, πλατέεσσι κατεσφρηγισμένον ὅρκοις·
εὖτέ τις ἀμπλακίηισι φόνωι φίλα γυῖα μιήνηι,
<νείκεΐ θ’> ὅς κ(ε) ἐπίορκον ἁμαρτήσας ἐπομόσσηι,
δαίμονες οἵτε μακραίωνος λελάχασι βίοιο,
τρίς μιν μυρίας ὧρας ἀπὸ μακάρων ἀλάλησθαι,
φυομένους παντοῖα διὰ χρόνου εἴδεα θνητῶν
ἀργαλέας βιότοιο μεταλλάσσοντα κελεύθους.
αἰθέριον μὲν γάρ σφε μένος πόντονδε διώκει,
πόντος δ’ ἐς χθονὸς οὖδας ἀπέπτυσε, γαῖα δ’ ἐς αὐγὰς
ἠελίου φαέθοντος, ὁ δ’ αἰθέρος ἔμβαλε δίναις·
ἄλλος δ’ ἐξ ἄλλου δέχεται, στυγέουσι δὲ πάντες.
τῶν καὶ ἐγὼ νῦν εἰμι, φυγὰς θεόθεν καὶ ἀλήτης,
νείκεϊ μαινομένωι πίσυνος.
(Υπάρχει χρησμός της ανάγκης, απόφαση των θεών από παλιά… τρεις μυριάδες εποχές να περιπλανιόνται μακριά από τη χώρα των Μακάρων, και να παίρνουν κατά τη γέννησή τους, με το πέρασμα του χρόνου, παντοειδείς μορφές θνητών… από αυτούς είμαι κι εγώ, εξόριστος των θεών και περιπλανώμενος)

Ο Εμπεδοκλής στον οποίο ανήκουν οι παραπάνω στίχοι ισχυρίζεται ακόμη:

ἤδη γάρ ποτ’ ἐγὼ γενόμην κοῦρός τε κόρη τε
θάμνος τ’ οἰωνός τε καὶ ἔξαλος ἔλλοπος ἰχθύς.
(μέχρι τώρα κάποτε έγινα και αγόρι και κορίτσι και θάμνος και πουλί και υδρόβιος άλαλος ιχθύς)

Το τέρμα του κύκλου των γεννήσεων σημαίνει, για τους ορφικούς, τον πλήρη εξαγνισμό της ψυχής, η οποία επιστρέφει στο θεό του οποίου είναι μέρος.

Ο Δίας μια πανθεϊστική θεότητα

Στους ορφικούς ο Δίας κατέχει τη θέση μιας πανθεϊστικής θεότητας

Ζεὺς πρῶτος γένετο, Ζεὺς ὕστατος ἀρχικέραυνος·
Ζεὺς κεφαλή, Ζεὺς μέσσα, Διὸς δ’ ἐκ πάντα τέτυκται· 
Ζεὺς πυθμὴν γαίης τε καὶ οὐρανοῦ ἀστερόεντος·
Ζεὺς ἄρσην γένετο, Ζεὺς ἄμβροτος ἔπλετο νύμφη·
Ζεὺς πνοιὴ πάντων, Ζεὺς ἀκαμάτου πυρὸς ὁρμή·
Ζεὺς πόντου ῥίζα, Ζεὺς ἥλιος ἠδὲ σελήνη·
Ζεὺς βασιλεύς, Ζεὺς ἀρχὸς ἁπάντων ἀρχικέραυνος·
πάντας γὰρ κρύψας αὖθις φάος ἐς πολυγηθὲς
ἐκ καθαρῆς κραδίης ἀνενέγκατο, μέρμερα ῥέζων.

(Ο Ζευς είναι η κεφαλή, ο Ζευς είναι η μέση και από το Δία δημιουργούνται τα πάντα.
Ο Ζευς είναι ο πυθμένας της γης και του έναστρου ουρανού.
Ο Ζευς έγινε άνδρας και αθάνατη νύμφη.
Ο Ζευς είναι η πνοή των πάντων, η ορμή του ακούραστου πυρός,
η ρίζα της θάλασσας. Ο Ζευς είναι ο ήλιος και η σελήνη.
Ο Ζευς με τους λαμπρούς κεραυνούς είναι η αρχή των πάντων…)

Πηγές

1. Συριανός, Σχόλια στη Μεταφυσική του Αριστοτέλη:
ταῦτα <κατὰ> τὸ ἀληθὲς ἱστόρηται περὶ τῶν θεολόγων· ἐκεῖνοι γὰρ Νύκτα μὲν καὶ Οὐρανόν φασι βασιλεύειν καὶ πρὸ τούτων τὸν μέγιστον αὐτῶν πατέρα “τὸν τόθ’ ἑλὼν διένειμε θεοῖς θνητοῖσί τε κόσμον, οὗ πρῶτος βασίλευσε περικλυτὸς Ἠρικεπαῖος”, μεθ’ ὃν ἡ Νύξ “σκῆπτρον ἔχουσ’ ἐν χερσὶν <ἀριπρεπὲς> Ἠρικεπαίου”.
2. Πρόκλος, Σχόλια στον Τίμαιο του Πλάτωνα:

πάλαι γὰρ ὁ <θεολόγος> ἔν τε τῷ Φάνητι τὴν
δημιουργικὴν αἰτίαν ἀνύμνησεν· ἐκεῖ γὰρ ἦν τε καὶ προῆν,
ὥσπερ ἔφη καὶ αὐτός,
<Βρόμιός τε μέγας καὶ Ζεὺς ὁ πανόπτης>,
ἵνα δὴ τῆς διττῆς δημιουργίας ἔχῃ τὰς οἱονεὶ πηγάς· καὶ
ἐν τῷ Διὶ τὴν παραδειγματικήν· Μῆτις γὰρ αὖ καὶ οὗτός
ἐστιν, ὥς φησι
<καὶ Μῆτις πρῶτος γενέτωρ καὶ Ἔρως πολυ-
τερπής>,
αὐτὸς δὲ ὁ Διόνυσος καὶ Φάνης καὶ Ἠρικεπαῖος συνεχῶς
ὀνομάζεται.

…

θεῶν βασιλέας
παραδέδωκεν Ὀρφεὺς κατὰ τὸν τέλειον ἀριθμὸν τῶν ὅλων
προεστηκότας Φάνητα Νύκτα Οὐρανὸν Κρόνον Δία Διόνυ-
σον· πρῶτος γὰρ ὁ Φάνης κατασκευάζει τὸ σκῆπτρον·
<καὶ πρῶτος βασίλευσε περικλυτὸς Ἠρικεπαῖος>·
δευτέρα δὲ ἡ Νύξ, δεξαμένη παρὰ τοῦ πατρός, τρίτος δὲ
<ὁ> Οὐρανὸς παρὰ τῆς Νυκτός, καὶ τέταρτος ὁ Κρόνος,
βιασάμενος, ὥς φασι, τὸν πατέρα, καὶ πέμπτος ὁ Ζεύς,
κρατήσας τοῦ πατρός, καὶ μετὰ τοῦτον ἕκτος ὁ Διόνυσος.

3. Δαμάσκιος, Περί των πρώτων Αρχών:

Καὶ γὰρ <Ὀρφεύς>·
ἔπειτα δ’ ἔτευξε μέγας Κρόνος αἰθέρι δίῳ
ὠεὸν ἀργύφεον.

4. Στοβαίος, Ανθολόγιο, 1, 1, 24
5. Πορφύριος, Περί Αγαλμάτων, 3, 8
6. Δαμάσκιος, Σχόλια στον Παρμενίδη
7. Κέλσος, Αληθής Λόγος, 8, 53
8. Εμπεδοκλής, <Αποσπάσματα Προσωκρατικών>
9. Ωριγένης, Κατά Κέλσου, 8, 53

http://www.theogonia.gr