Υπό κατάρρευσιν ο ναός του Πτώου Απόλλωνος στο Ακραίφνιο Βοιωτίας

Ομάδα Φρυκτωριών

 ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ ΠΤΩΟΥ

ΣΤΟ ΑΚΡΑΙΦΝΙΟ ΒΟΙΩΤΙΑΣ

Τούτο δὲ τό ἰρον καλέεται μὲν Πτώον ανήκει ἔστι δὲ Θηβαίων, κέεται δὲ ὑπέρ
τῆς Κωπαΐδος λίμνης πρός ὀύρει ἀγχοτάτω Ἀκραιφίης πόλιος

Ηροδότου VIII, 135 480-420 π.χ.

 Το όρος Πτώον βρίσκεται 3 χιλιόμετρα από το Ακραίφνιο και η ψηλότερη κορυφή του είναι 720 μ. Για την ονομασία του υπάρχουν τρεις εκδοχές:
Η πρώτη εκδοχή βασίζεται σε ένα μύθο ο οποίος αναφέρει ότι ο Απόλλωνας απέκτησε από τη Ζευξίππη δύο γιους, τον Πτώο και τον Ακραιφέα. Ο πρώτος έδωσε το όνομά του στο όρος και ο δεύτερος στην πόλη.

Η δεύτερη εκδοχή βασίζεται στον Παυσανία ο οποίος γράφει ότι ο Πτώος ήταν γιος του Αθάμαντα και της Θεμιστούς. Ο Πτώος ήταν τοπικός ήρωας και θεός, παραμερίστηκε από τον Απόλλωνα. Επειδή όμως οι κάτοικοι της περιοχής δεν λησμόνησαν τον ήρωά τους απεκάλεσαν το θεό "Απόλλωνα Πτώο".  

Και μια τρίτη εκδοχή αναφέρει ότι όταν η Λητώ κατέφυγε στο όρος για να γεννήσει τα παιδιά που είχε με το Δία, τρόμαξε από κάποιο αγριογούρουνο που παρουσιάστηκε ξαφνικά μπροστά της, δηλαδή "επτοήθη" και έτσι το όρος πήρε το όνομα "Πτώον".

Τρία χιλιόμετρα ανατολικά του Ακραίφνιου και κάτω από μια βραχώδη προεξοχή του όρους Πτώου, στη θέση Περδικόβρυση, σε υψόμετρο 225 μέτρων , δίπλα από το σημερινό εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής ήταν κτισμένος ο Αρχαίος Ναός του Απόλλωνα (4ος π.Χ.) ενώ η πόλη κατοικήθηκε από τον 8ο αιώνα π.Χ. ως τα ύστερα ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια.

Το κτιριακό συγκρότημα του ναού του Πτώου Απόλλωνα στο Ακραίφνιο περιελάμβανε εκτός του ναού και της «μαντικής σπηλιάς» και το ναό της Προναίας Αθηνάς. Ήταν ένας μικρός ναός που βρισκόταν ανατολικά του ναού. Είχε διαστάσεις 4,30 Χ6,70 . Ο ναός αυτός αποτελεί ένα είδος συμβολικής αντιγραφής του ναού της Προναίας Αθηνάς στους Δελφούς.
Μαζί με το ναό λειτουργούσε και μαντείο του θεού που χαρακτηριζόταν «πολύφωνο», επειδή έδινε χρησμούς και σε μη Ελληνική γλώσσα και «αψευδές». Το σπήλαιο ήταν μια θολωτή κατασκευή, σε βάθος 5-6 μέτρα ώστε να μην είναι ορατή από τους πιστούς η προφητική τελετουργία. Το μαντείο αυτό λειτουργούσε πολλούς αιώνες πριν την καταστροφή των Θηβών από το Μ. Αλέξανδρο και τους Μακεδόνες και ήταν ένα από τα έξι μαντεία της Βοιωτίας (Πτώου, Τροφωνίου, Θηβών, Αμφιαράου, Τεγύρας, Αβών). Φαίνεται ότι οι μακεδόνες, μαζί με την Θήβα, κατέστρεψαν και το ναό του Απόλλωνα (335π.χ). Έτσι μπορεί να δικαιολογηθεί και η διακοπή λειτουργίας για τουλάχιστον 25 χρόνια (μέχρι το 410 π.χ).
Το σπήλαιο βρισκόταν στα νότια του ναού του Απόλλωνα. Κοντά στο ναό υπήρχε πηγή της οποίας το νερό μεταφερόταν μέσω ενός πήλινου αγωγού, που ήταν εγκαταστημένος περίπου στην επιφάνεια του εδάφους, στο σπήλαιο.
Σε χαμηλότερα επίπεδα υπήρχαν στοές, ξενώνας, μεγάλη δεξαμενή και πηγή χρησμών. Ανασκάφηκε σε διαφορετικές περιόδους από το 1885 (Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή.
Η Ακρόπολη της αρχαίας Ακραιφνίας βρίσκεται νότια του σημερινού χωριού στο λόφο Σκοπιά. Σήμερα σώζεται τμήμα της οχύρωσης του (4ος αιώνας π.Χ.) καθώς και πύργος πεντάγωνης κάτοψης με πύλη. Αρχαίο δομικό υλικό και επιγραφές βρίσκονται εντοιχισμένα στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Δεν έχει ανασκαφεί πλην μικρής έρευνας του Y. Garlan που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Bulletin

de Correspondance Hellenique του 1974.

ΤΟ ΚΤΙΡΙΑΚΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΤΟΥ ΠΤΩΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ

Το κτιριακό συγκρότημα του ναού περιελάμβανε: Το ναό του Απόλλωνα, το μαντικό σπήλαιο, το ναό της Προναίας Αθηνάς, ένα θέατρο, μια μεγάλη δεξαμενή αποθήκευσης νερού, λουτρά, οικοδομήματα για τους ιερείς, δημοσίους λειτουργούς και επισκέπτες και ένα θόλο αγνώστου αποστολής, που ήταν στο χαμηλότερο μέρος των κτιριακών εγκαταστάσεων. Από το επιγραφικό υλικό, που προέκυψε από τις ανασκαφές, πληροφορούμαστε ότι το μαντείο του Απόλλωνα αποτελούσε πνευματικό κέντρο προστατευόμενο από την ομοσπονδία των Βοιωτικών Πόλεων «Το κοινό των Βοιωτών». Κατά τα τέλη του 4ου π.χ αιώνα την ομοσπονδία αυτή την συγκροτούσαν οι πόλεις: Ακραιφία, Ανθηδόνα, Χαλκίδα, Κορώνεια, Αλίαρτος, Λιβαδειά, Ορχομενός, Ωρωπός, Πλαταιές, Τανάγρα, Θήβα, Θεσπιές και Θίσβη. Αργότερα προστέθηκαν οι πόλεις Ύηττος, Χαιρώνεια, και Κώπες. Το Βοιωτικό Κοινό το διοικούσε ένα συλλογικό όργανο που συγκροτούσαν οι αντιπρόσωποι των Βοιωτικών πόλεων, οι οποίοι ονομάζονταν Βοιωτάρχαι ή Αφεδριατεύοντες. Το συλλογικό αυτό όργανο λεγόταν συνέδριο και ήταν σώμα βουλευόμενο («έδοξε τοις άρχουσι και τοις συνέδροις») και εκτελεστικό («οι άρχοντες και οι σύνεδροι είπαν»), είχε δε επικεφαλής τον επώνυμο άρχοντα και βοηθό του τον γραμματέα.Κάθε μια δε από τις Βοιωτικές πόλεις είχε επίσης τον δικό της επώνυμο άρχοντα, το συνέδριο και τον γραμματέα του. Για συλλογική αρχή είχε το συνέδριο, θα λέγαμε το δημοτικό ή κοινοτικό συμβούλιο, ευρύτερα βουλευομένη και αποφασίζουσα εξουσία το δήμο και το λαό.

Τα Πτώϊα ήταν αγωνίσματα πνευματικού ενδιαφέροντος, που τελούνταν κάθε πέντε χρόνια. Από μια επιγραφή πληροφορούμαστε ότι κατά τον 1ο αιώνα π.χ τελούνταν τα αθλήματα του Σαλπιστή, Κήρυκος, Ραψωδού, Ποιητή Επών, Αθλητή, και Κιθαρωδού. Τα αγωνίσματα διεξάγονταν στο θέατρο που ήταν κοντά στο ναό, ίσως στην Βόρεια πλευρά του και σε μια κυκλική ορχήστρα, τη θυμέλη, που περιβαλλόταν από ξύλινα καθίσματα για τους θεατές. Το μαντείο λειτουργούσε από τα πανάρχαια χρόνια, μπορεί να πει κανείς, από τα χρόνια της εγκατάστασης της Απολλωνίου λατρείας στους Δελφούς και την Βοιωτία.

 

Εθεωρείτο «Αψευδές» δηλαδή αλάθητο και «Πολύφωνος» επειδή έδινε χρησμό σε ξένη γλώσσα (άλλη απ’αυτή που ομιλούνταν στην Βοιωτία). Μια διακοπή της λειτουργίας του μαντείου έγινε για διάστημα εικοσιπέντε χρόνων, συγκεκριμένα, από την καταστροφή των Θηβών από τον Μέγα Αλέξανδρο (335 π.χ) έως την ανοικοδόμησή του από τον Κάσσανδρο (310 π.χ). Η πόλη Ακραιφία, με το Μαντείο και τα Πτώϊα, ήταν έκτοτε σημαντική και μάλιστα στους χρόνους τους περί το 196 π.χ όταν αρχίζει να σημειώνεται η προοδευτική υποδούλωση της Ελλάδας στους Ρωμαίους. Το 171 π.χ η Ακραιφία ήταν ανεξάρτητη πολιτεία. Όταν ολοκληρώθηκε η κατάληψη της Ελλάδας από τους Ρωμαίους (146π.χ) αρχίζει να σημειώνει κάμψη και η δραστηριότητα των μαντείων. Μόνο τον ρωμαίο στρατηγό Σύλλα βλέπουμε μαντευόμενο στο Τροφώνιο. 

 

 Ο Στράβων (67π.χ – 1μ.χ) σημειώνει το τέλος των μαντείων με τούτα τα λόγια: «εκλελοιπε και το μαντείο το εν Δωδώνη καθάπερ και τα άλλα». «Μαντικός αυχός (ξηρασία) κατέλαβε τας μαντικάς χώρας» λέει ο Πλούταρχος με μόνη εξαίρεση τη Λιβαδειά, όπου το Τροφώνιον: «Των δ’ άλλων τα μεν σιγή, τα δε παντελή ερημία κατέσχε ». Το 177 μ.χ έσβησαν όλες οι μαντικές φωνές και ο μέγας Παν των αρχαίων ειδώλων της προχριστιανικής λατρείας και των μαντικών ενδείξεων «τέθνηκε». Τότε, έκανε την εμφάνισή του μια νέα δυναμική θρησκεία, ο χριστιανισμός, δίνοντας άλλες αρχές ζωής στα ανθρώπινα. Μαζί με την σιγή του μαντείου το 177 μ.χ διακόπηκαν και οι αγώνες «Πτώϊα»

ΤΑ ΠΤΩΪΑ
Τα Πτώϊα ήταν αγωνίσματα πνευματικού ενδιαφέροντος που τελούνταν κάθε πέντε χρόνια. Από μια επιγραφή που βρέθηκε πληροφορούμαστε ότι κατά τον πρώτο αιώνα π.Χ. τελούνταν τα αθλήματα του Σαλπιστή, Κήρυκος, ραψωδού, Ποιητή Επών, Αθλητή και Κιθαρωδού. Τα αγωνίσματα διεξάγονταν στο θέατρο. Πριν αρχίσουν τα αγωνίσματα έπρεπε να έχει προηγηθεί:

1. Η κήρυξη της εκεχειρίας.Για την ασφαλή διεξαγωγή των αγώνων και την ασφάλεια της περιοχής της Ακραιφίας και του Πτώου άρχιζε εκεχειρία από τις 15 Ιουλιου ( Ιπποδρόμιος μήνας του Βοιωτικού ημερολογίου) μέχρι τις 15 Αυγούστου, σύμφωνα με το δόγμα των αμφικτιονιών κρατούσε ένα μήνα. Στο διάστημα αυτό σταματούσε κάθε πολεμική και εχθρική ενέργεια και ο τόπος βρισκόταν σε κατάσταση αναγκαστικής ειρήνης.

2. Η επίσημη θυσία. Στην επίσημη θυσία συμμετείχαν οι θεωροί, δηλαδή οι επίσημοι απεσταλμένοι του Βοιωτικού Κοινού και της πόλης της Ακραιφίας.

Στη συνέχεια ετελούντο τα αγωνίσματα στο θέατρο όπου και αναδεικνύονταν οι νικητές, οι οποίοι βραβεύονταν με στεφάνι μπροστά στη θυμέλη και γι’ αυτό το αγώνισμα λεγόταν “στεφανίτης θυμελικός αγών”ή θεατρικό αγώνισμα επειδή γινόταν στη θεατρική σκηνή.

Μετά τους αγώνες ακολουθούσαν μεγάλες εορταστικές εκδηλώσεις με χορούς, όπως ο συρτός που από τότε έφτασε και στα δικά μας χρόνια. με δείπνα, διανομή γλυκών, χρημάτων, φαγητών κ.ά. Τα ονόματα των νικητών χαράσσονταν σε λίθινες στήλες τις οποίες έστηναν στο ιερό.
Όταν ήταν αυτοκράτορας ο Καλιγούλας τα Πτώϊα σταμάτησαν για 30 χρόνια. Όταν ξανάρχισε η λειτουργία τους με καινούριο όνομα τα “Μεγάλα Πτώϊα και Καισάρεια”τα αγωνίσματα αναμορφώθηκαν και απέκτησαν μεγάλη λαμπρότητα. Αυτό έγινε όταν ήταν αγωνοθέτης ο Ακραίφιος πολίτης Επαμεινώνδας Επαμεινώνδου.
Μετά το τέλος των αγώνων αυτός και η σύζυγός του Νωτία πρόσφεραν γεύματα και δείπνα και πλούσιες παροχές στους συνέδρους, θεωρούς και κατοίκους της πόλης , ξοδεύοντας πολλά χρήματα από τη μεγάλη περιουσία του.

ΑΛΛΕΣ ΚΤΙΡΙΑΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ
Το κτιριακό συγκρότημα του ναού του Πτώου Απόλλωνα στο Ακραίφνιο περιελάμβανε εκτός του ναού και της “μαντικής σπηλιάς” και:

Α. το ναό της Προναίας Αθηνάς.
Ήταν ένας μικρός ναός που βρισκόταν ανατολικά του ναού. Είχε διαστάσεις 4,30 Χ6,70 . Ο ναός αυτός αποτελεί ένα είδος συμβολικής αντιγραφής του ναού της Προναίας Αθηνάς στους Δελφούς.

Β. το θέατρο. Εμπρός από την ανατολική πλευρά του ναού του Απόλλωνα υπήρχε μια πλατεία όπου βρισκόταν το θέατρο στο οποίο τελούνταν κάθε πέντε χρόνια τα Πτώϊα.

Γ. Εγκαταστάσεις για τους θεωρούς. Κάτω από το ναό του Απόλλωνα υπήρχαν κτιριακές εγκαταστάσεις για τη διαμονή των θεωριών και λουτρά για τη συμβολική κάθαρσή τους και την όλη τους προετοιμασία για την επαφή με το θεό.

Δ. Οικοδομήμτα για τους ιερείς και τους δημόσιους λειτουργούς. Κάτω από το ναό και πολύ κοντά του υπήρχαν κτίρια στα οποία διέμεναν οι άρχοντες και οι λειτουργοί του ιερού, ίσως και οι αντιπρόσωποι των βοιωτικών πόλεων οι οποίοι έρχονταν να παρακολουθήσουν τα Πτώϊα ή να προσφέρουν αφιερώματα στον Απόλλωνα. Στα κτίρια αυτά έμεναν και πιστοί που πήγαιναν να ζητήσουν χρησμό.

Ε. Δεξαμενή νερού και Λουτρά. Πιο κάτω από τα κτίρια διαμονής, υπήρχε μια δεξαμενή νερού, στενόμακρη και χωρισμένη σε επτά διαμερίσματα, επιχρισμένα με ειδικό κονίαμα. Ήταν κτισμένη με πέτρες σχεδόν ίδιου μεγέθους η καθεμία. Εκεί κοντά ήταν και τα λουτρά. Στη δεξαμενή διοχετευόταν και το νερό που πήγαινε από την πηγή στο σπήλαιο. Σήμερα βλέπουμε ένα μέρος της δεξαμενής καθώς και έναν αποχετευτικό αγωγό.

Στ. Στο κατώτερο σημείο του συγκροτήματος υπήρχε και ένας Θόλος αγνώστου αποστολής. 

ΤΟ ΜΑΝΤΕΙΟ ΤΟΥ ΠΤΩΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ
Το σπήλαιο ήταν μια θολωτή κατασκευή, σε βάθος 5-6 μέτρα ώστε να μην είναι ορατή από τους πιστούς η προφητική τελετουργία. Το σπήλαιο βρισκόταν στα νότια του ναού του Απόλλωνα. Κοντά στο ναό υπήρχε πηγή της οποίας το νερό μεταφερόταν μέσω ενός πήλινου αγωγού, που ήταν εγκαταστημένος περίπου στην επιφάνεια του εδάφους, στο σπήλαιο. Στην οροφή του σπηλαίου ήταν προσαρμοσμένος ένας μεταλλικός αγωγός που έφερνε το νερό μέσα.

Στο μαντείο του Πτώου Απόλλωνα υπηρετούσαν μόνο προφήτες και μάντεις. Τα χρησμοδοτικά λόγια τα ερμήνευαν οι ιερείς και απέδιδαν σε πινακίδα το χρησμό. Ο Προφήτης και ο Μάντης “μαντεύονταν” μέσα στο σπήλαιο πίνοντας από το “αγιασμένο” και μαντικό νερό της πηγής και κάνοντας συγχρόνως μυστικές τελετουργίες.Οι διαδικασία της χρησμοδοσίας ακολουθούσε το ίδιο ίσως τυπικό που ίσχυε και στα άλλα μαντεία. Όσοι επιθυμούσαν να συμβουλευτούν το θεό έπρεπε να πάνε με αγνότητα σκέψης και να υποβληθούν σε κάθαρση, σωματική και ψυχική κάνοντας ιδιαίτερη νηστεία και προσευχή.
Ο μάντης έδινε τους χρησμούς με φωνές και ασυνάρτητες λέξεις, έμπειροι όμως ιερείς διατύπωναν σωστά το χρησμό.
Το μαντείο λειτουργούσε και κατά τη ρωμαϊκή εποχή, η δε φήμη του είχε εξαπλωθεί όχι μόνο σ’ όλη την Ελλάδα αλλά και στην Ασία.Ήταν το πιο αρχαίο, πλούσιο και φημισμένο για τους αλάνθαστους χρησμούς του. Ο πρώτος ιερέας του ναού αναφέρεται ο Τήνερος, γιος του Απόλλωνα και της Μελίας.Η αίγλη του ναού ήταν μεγάλη. Προσκυνητές από όλη την Ελλάδα συνέρρεαν εδώ με τα αναθήματά τους. Η φήμη του είχε διαδοθεί πέρα από το Αιγαίο και πολλοί πιστοί επισκέπτονταν το ναό του Πτώου Απόλλωνα.
Όταν ολοκληρώνεται η υποδούλωση της Ελλάδας στους Ρωμαίους αρχίζει να σημειώνει κάμψη και η δραστηριότητα των μαντείων. Το μαντείο του Πτώου Απόλλωνα θα διατηρηθεί μέχρι το τελευταίο τέταρτο του 2ου αι. μ.Χ. Είναι όμως βέβαιο ότι δεν υπήρχε το 150 μ.Χ. όταν πέρασε από τη Βοιωτία ο Παυσανίας.

Η ΑΣΥΛΙΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΤΟΥ ΠΤΩΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ.

Το Ιερό του Πτώου Απόλλωνα με δόγμα των Αμφικτιόνων των Δελφών απολάμβανε ασυλίας όπως και το Μαντείο των Δελφών. Στα βόρεια του ναού, στην περδικόβρυση, βρέθηκε επιγραφή χαραγμένη σε πλάκα, η οποία δίνει σημαντικές πληροφορίες για τη λειτουργία του Μαντείου. Η επιγραφή αναφέρει απόφαση της Δελφικής Αμφικτιονίας που λέει τα εξής:

1. Διασφαλίζεται την ασυλία του ιερού και του περί το μαντείο χώρου
2. Καθιερώνεται ασυλία και σε κάθε άλλη περιοχή που αποτελεί χώρο και περιουσία του Πτώου Απόλλωνα.
3. Δεν επιτρέπεται σε κανέναν να διαπράττει αδικήματα σε βάρος της περιουσίας του ιερού.
4. Όποιος διαπράξει αδικία εις βάρος του Μαντείου θα τιμωρηθεί με χρηματική ποινή 2.000 στατήρων, δηλαδή 4.000 χρυσές ή αργυρές δραχμές.
5. Κύριοι του ιερού ορίζονται ο προφήτης, ο ιερέας, η πόλη των Ακραιφίων, το Κοινό των Βοιωτών και ο αγωνοθέτης των Πτώϊων.
6. Η ασφάλεια του ιερού και η εκεχειρία των Πτώϊων αρχίζουν από τις 15 του μηνός Ιπποδρομίου , δηλαδή 15 Ιουλίου έως 15 Αυγούστου
7. Ο Πτωϊοκλής πρέπει να χαράξει αυτό το δόγμα σε τρεις στήλες και να τις τοποθετήσει στο ιερό των Δελφών, στο ιερό του Πτώου και στην Πυλαία ( χειμερινή έδρα της Δελφικής Αμφικτιονίας)
8.Τέλος οι ιερομνήμονες των Δελφών πρέπει να αναγγείλουν το Αμφικτιονικό Δόγμα στις πόλεις τα έθνη για να λάβουν γνώση του περιεχομένου του. 

 
Πηγές - Βιβλιογραφία:
"Ακραίφνιο" Χ. Αγγέλου ,
"Ακραιφία" Κ. Ανδρίτσος, 

 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ

1.       ΣΟΦΙΑΝΝΑ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ

2.       ΠΑΝΟΡΑΜΙΟΝ

 (dimis32gr - pinocchio1 tetras61) 

http://www.hellinon.net/