Πώς εμπνεύστηκε ο Σολωμός τους Ελεύθερους Πολιορκημένους

24grammata.com- Ιστορία της Λογοτεχνίας

γράφει ο Γιάννης Παπακώστας,  καθηγητής της Νέας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Για τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Διονυσίου Σολωμού έχουν γραφεί αρκετές μελέτες, οι περισσότερες από τις οποίες έχουν κυρίως ερμηνευτικό χαρακτήρα. Εκείνο όμως που δεν έχει διερευνηθεί επαρκώς είναι η σχέση του Σολωμού με τις σύγχρονες γραπτές ιστορικές μαρτυρίες και ο τρόπος που ο ποιητής χρησιμοποιεί τις πηγές αυτές. Η ανάγκη της διερεύνησης μου δημιουργήθηκε εντονότερα πρόσφατα, όταν, επεξεργαζόμενος το Ημερολόγιον της Πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825-1826, βρέθηκα μπροστά σε ένα πλήθος ευρήματα. Το Ημερολόγιον, που εκδόθηκε το 1926 από τον ΣΩΒ, με επιμέλεια Γεωργίου Δροσίνη, στηρίζεται κυρίως στα Ελληνικά Χρονικά, την εφημερίδα δηλαδή που έβγαζε στο Μεσολόγγι κατά τη διάρκεια της πολιορκίας ο ελβετός φιλέλληνας Ιωάννης-Ιάκωβος Μάγερ και εκδόθηκε με την ευκαιρία των εκατό χρόνων από τη Μεγάλη Εξοδο. Το φύλλο κυκλοφόρησε την 1η Ιανουαρίου 1824 και σταμάτησε στις 20 Φεβρουαρίου 1826 λόγω καταστροφής του τυπογραφείου από εχθρική βόμβα. Κυκλοφορούσε δύο φορές την εβδομάδα και σε ειδική στήλη με τον τίτλο «Τοπικαί ειδήσεις» δημοσιεύονταν πληροφορίες, στιγμιότυπα, περιγραφές και άλλες συναφείς ειδήσεις σχετικά με την πολιορκία.

Μελετώντας λοιπόν τα Ελληνικά Χρονικά, είχα την αίσθηση ότι αρκετά περιστατικά, σκηνές και άλλα επεισόδια, και ιδίως το πνεύμα τους, μου ήσαν ήδη γνωστά από τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Σολωμού ή τουλάχιστον βρέθηκα σε ένα οικείο κλίμα. Σκέφτηκα ότι τα κείμενα αυτά θα μπορούσαν να είχαν αποτελέσει μια πρώτη ύλη για τον Σολωμό, ένα πρώτο ερέθισμα για την αρχική ποιητική του ιδέα, την οποία εκείνος κατόπιν μετάπλασε δημιουργικά και της έδωσε τη μορφή που ήταν αντάξια της ποιητικής του ιδιοφυΐας. Τον προβληματισμό μου όμως αυτόν, ότι δηλαδή μία από τις γραπτές πηγές του Σολωμού θα μπορούσαν να είναι και τα Ελληνικά Χρονικά του Μάγερ, έπρεπε να τον στηρίξω σε κάποια βιβλιογραφικά δεδομένα, για τούτο και επιχείρησα σχετική έρευνα.

Αρχίζοντας από το πιο πρόσφατο έργο του Λίνου Πολίτη, την Αλληλογραφία Σολωμού, που ως γνωστόν κυκλοφόρησε το 1991 από τον «Ικαρο», ύστερα δηλαδή από τον θάνατό του, σε σχόλιο επιστολής του Σολωμού προς τον Γεώργιο δε Ρώσση τον Αύγουστο του 1824 ο Πολίτης σημειώνει και τα ακόλουθα: «Ο Σολωμός θα πληροφορήθηκε τα γεγονότα από κάποιαν από τις ελληνικές εφημερίδες (τον Φίλο του Νόμου ή τα Ελληνικά Χρονικά, που έβγαιναν τότε) και η είδηση (με το όνομα του Μαραθώνα) θα του προξένησε ιδιαίτερη αίσθηση» ενώ παράλληλα συνδέει το απόσπασμα της επιστολής και με το ακόλουθο απόσπασμα του Διαλόγου, ο οποίος, σημειωτέον, γράφτηκε την ίδια χρονιά (1824): «Και τώρα που ξαναγίνεται νίκη στον Μαραθώνα, δεν σώζεται φωνή ανθρώπου να ξανακάμει στη γλώσσα μας όρκον: Μα τες ψυχές που εχάθηκαν πολεμώντας».

Ο Στ. Αλεξίου, εξάλλου, στην πρόσφατη έκδοση του Σολωμού από τη «Στιγμή», αναφερόμενος στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, γράφει ότι «αυτό που κάνει εντύπωση είναι η πρωτοτυπία των ευρημάτων και συγχρόνως η στερεότυπη σχέση με την πραγματικότητα» και «η επαφή με την πραγματικότητα ελέγχεται από τα ιστορικά δεδομένα». Ο Αλεξίου θεωρεί επίσης ότι «οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι βασίζονται σε σειρά πληροφοριών για τα γεγονότα του Μεσολογγίου», επικαλούμενος για τούτο διάφορες ιστορικές πηγές, αλλά στα Ελληνικά Χρονικά δεν αναφέρεται.

Αφού λοιπόν από πουθενά, όσο μπόρεσα να ερευνήσω, δεν προέκυπτε κάτι σχετικό με τα ζητούμενά μου, θεώρησα ότι έπρεπε να συνεχίσω την έρευνα στα αυτόγραφα του Σολωμού ­ προσφορά πολύτιμη και τούτη του Λίνου Πολίτη ­ όπου με πολλή χαρά διαπίστωσα ότι ο Σολωμός εγνώριζε τα Χρονικά του Μάγερ αφού τα έχει καταγράψει ο ίδιος με το χέρι του. Υστερα από αυτό τι χρείαν έχομε μαρτύρων. Η εν λόγω εγγραφή του Σολωμού συνοδεύει σχόλιο της στροφής, αρ. 75, της ωδής «Εις το θάνατο του Λόρδου Μπάιρον» και είναι:

Οχι πλέον, όχι τα δυνατά

στοιχεία να μας θωρούν,

Και να οργίζονται και εκείνα

Και για μας να πολεμούν.

Αφορμή της στροφής, όπως είναι γνωστό, στάθηκε το περιστατικό σύμφωνα με το οποίο και τα φυσικά φαινόμενα συμπαραστέκονταν στους επαναστατημένους αφού ένα αστροπελέκι, Ιούνιο μήνα, έγινε τιμωρός των Τούρκων κάνοντας κάρβουνο τις πολεμικές εγκαταστάσεις τους.

Πατώντας λοιπόν σε πιο στέρεο έδαφος τώρα, προσπάθησα να επισημάνω κάποια χωρία από τα Ελληνικά Χρονικά τα οποία φαίνεται να είχαν αποτελέσει την πρώτη ύλη για τον Σολωμό.

Ιδού: «Αι γυναίκες ενδύοντο την ανδρικήν στολήν και πολλαί εξ αυτών εζώνοντο και την σπάθην διά να απατήσωσιν ευκολότερον τον εχθρόν και να μην πέσουν ζώσαι εις τας χείρας των βαρβάρων, αλλ’ ή να σωθούν με τους άνδρας των ή να φονευθούν εις την συμπλοκήν».

«Αξιον περιεργείας είναι να βλέπη τις και τας γυναίκας της πόλεώς μας αι οποίαι, χωρίς να ενοχλούνται ποσώς διά τας πράξεις του εχθρού, διάγουσι τόσον εις τας συναναστροφάς όσον και εις τας οικιακάς των ενασχολήσεις, με τον συνήθη των ευφρόσυνον τρόπον.

Περιεργότατον είναι προσέτι να θεωρή τις και τους παίδας, οίτινες κατασκεύασαν τώρα μικρά κανόνια και βόμβας από μόλυβδον και από μόνην την έμφυτον ροπήν κινούμενοι παρατάττονται εις τας αγοράς και κάμνουσιν όλα τα κινήματα προς άμυναν και φύλαξιν».

Τα δύο αυτά αποσπάσματα αναπόφευκτα φέρνουν στη μνήμη μας τους στίχους του Σολωμού:

Και βλέπω πέρα τα παιδιά και τες ανδρογυναίκες

ή

Δεν τους βαραίν’ ο πόλεμος, αλλ’ έγινε πνοή τους

… εμπόδισμα δεν είναι

Στες κορασιές να τραγουδούν και στα παιδιά να παίζουν

ή

κι’ η κόρες γύρου τραγουδούν και τα παιδάκια παίζουν.

(Οι στίχοι ανήκουν στο απόσπασμα 3 του Γ’ Σχεδιάσματος).

Σε εγγραφή εξάλλου των Ελληνικών Χρονικών της 25ης Ιουνίου 1825 διαβάζομε:

«Το εσπέρας εβασίλευεν άκρα σιωπή», μια έκφραση που θα τη βρούμε και στην εγγραφή της 24ης Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους: «Δι’ όλης της ημέρας εβασίλευεν άκρα ησυχία».

Και οι δύο εγγραφές αναπόφευκτα ανακαλούν στη μνήμη μας τον γνωστότατο πρώτο στίχο του Β’ Σχεδιάσματος:

Ακρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει.

Αλλά εκείνο που σταματά τον αναγνώστη είναι κυρίως τα κοινά θέματα και τα μοτίβα που κυριαρχούν και στα δύο έργα και επίσης η αναγωγή από το μερικό στο γενικό και από το υλικό στο πνευματικό. Το φαινόμενο των αλαλαγμών και θορύβων, π.χ., από την πλευρά των Τούρκων, όπως αποδίδεται από τον Σολωμό στο τρίτο απόσπασμα του Β’ Σχεδιάσματος:

… Τρανή λαλιά, τρόμου λαλιά, ρητή κατά το κάστρο,

περιγράφεται με ανάλογο περίπου τρόπο και από τον Μάγερ (εγγραφή της 24ης Σεπτεμβρίου 1825):

«Δι’ όλης της ημέρας εβασίλευεν άκρα ησυχία. Την δε νύκτα έκαμαν οι Τούρκοι τους συνήθεις ντουάδες των και έπειτα εκραύγαζον και αλάλαζον μέχρι μεσονυκτίου, θέλοντες διά τούτου να δείξουν ότι ευρίσκονται εις εγρήγορσιν»

ή:

«Η μουσική και τα τύμπανα αντήχουν εις τα ώτα μας» (εγγραφή της 13ης Δεκεμβρίου 1825).

Ο συνηθέστερον επαναλαμβανόμενος στα Αυτόγραφα του Σολωμού στίχος είναι:

Αραπιάς άτι, Γάλλου νους, σπαθί Τουρκιάς μολύβι

Ο Μάγερ δεν μπόρεσε να κατανοήσει πώς οι Γάλλοι συνέπραξαν με τους Τούρκους αφού ο μηχανικός Σεβ και άλλοι γάλλοι τεχνικοί τούς παρείχαν τεχνολογική υποστήριξη. Για τούτο και όταν αναφέρεται σε αυτούς χρησιμοποιεί συνήθως την ονομασία Γαλλο-Αραβες ή Γαλλο-Αφρικανοί κλπ.

Με την ελπίδα ότι κάποτε θα μπορέσω να ξαναγυρίσω διεξοδικότερα στα Χρονικά του Μάγερ, τα οποία, όπως είπα, θεωρώ μία από τις πηγές του Σολωμού για την πρώτη ύλη των Ελεύθερων Πολιορκημένων, προς το παρόν περιορίζομαι στο πρώτο αυτό δημοσίευμα. * Ειδικό αφιέρωμα στις σολωμικές εκδόσεις στο ένθετο «Βιβλία».

εφ. το βήμα