ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ -ΚΑΛΛΥΝΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΠΛΥΝΤΗΡΙΑ

Η εορτή των Θεοφανίων περικλείει πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων. Ο Αγιασμός στη χώρα μας έχει και την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων, καθώς και της απαλλαγής του από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία αυτή έννοια δεν είναι αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει τις ρίζες της στην αρχαία λατρεία.
Η κατάδυση του Σταυρού, κατά τη λαϊκή πίστη, δίνει στο νερό καθαρτικές και εξυγιαντικές ικανότητες. Οι κάτοικοι πολλών περιοχών μετά τη κατάδυση τρέχουν στις παραλίες ή στις όχθες ποταμών και λιμνών για να πλύνουν τα αγροτικά τους εργαλεία, ακόμη και εικονίσματα. Κατά τη λαϊκή δοξασία, ακόμη και τα εικονίσματα με το πέρασμα του χρόνου χάνουν την αρχική δύναμη και αξία τους, που την αποκτούν όμως εκ νέου από το αγιασμένο νερό. Αυτή ακριβώς η διαδικασία δεν αποτελεί παρά επιβίωση της αρχαίας αθηναϊκής γιορτής των «Πλυντηρίων».
Εν πομπή μετέφεραν στην ακτή του Φαλήρου το άγαλμα της Αθηνάς, όπου το έπλεναν με θαλασσινό νερό για να το εξαγνίζουν και για να αποκτήσει εκ νέου θαυματουργές δυνάμεις.
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος παραδέχεται και περιγράφει την εορτή των Θεοφανίων ως αρχαία πανήγυρης μάλλον στην Αντιόχεια τη Μεγάλη, και ότι από εκεί την παρέλαβαν οι Γνωστικοί Βασιλειδιανοί.
"Καλλυντήρια και Πλυντήρια"
Τα Καλλυντήρια ήσαν Αθηναϊκή εορτή προς τιμήν της Πολιάδος Αθηνάς. Η εορτή αυτή συνδέεται αναπόσπαστα μετά της συναφούς εορτής των Πλυντηρίων, αμφότερες δε είχαν ως σκοπό τον καθαρισμό του ιερού και του ξοάνου της θεάς.Οι εορτές αυτές γίνονταν κατά τον μήνα Θαργηλιώνα, ήτοι τον Μάιο, μεγάλη όμως επικρατεί αοριστία περί του ποια προηγείται της άλλης. Κατά τον λεξικογράφο Φώτιο, τα Καλλυντήρια τελούνταν την 19ην του μηνός, τα δε Πλυντήρια την 29ην. Αλλά η ετυμολογική έννοια των δύο λέξεων θέτει εν αμφιβάλω την τοιαύτη χρονική τάξη, διότι λογικό είναι να παραδεχθεί κανείς ότι πρώτον πλένεται κάτι και ύστερα καλλύνεται. Κατά της λογικής, εν τούτοις, αυτής ερμηνείας διαφόρων ερμηνευτών και μάλιστα των ιστορικών Schoeman και Petersen, αντεπεξέρχεται ο ιστορικός Mommsen ο οποίος, συμφωνώντας προς τον λεξικογράφο Φώτιο, εξηγεί, ότι τα μεν Καλλυντήρια ήσαν ή προπαρασκευαστική εορτή του καθαρισμού του ιερού της Πολιάδος Αθηνάς επί της Ακροπόλεως, και, ως τοιαύτη, προηγούνταν, τα δε Πλυντήρια ήσαν η τελετή του λουτρού του ξόανου της θεάς, και, ως τέτοια, είπετο.
Η διεξαγωγή των τελετών τούτων γίνονταν, κατά τους αρχαίους συγγραφείς και τις επιγραφές, ως εξής: Κατ’ αρχάς καθαρίζονταν και εξαγνίζονταν ο ναός της Πολιάδος Αθηνάς, ο επί της Ακροπόλεως. Κατά το χρονικό τούτο διάστημα, το Ιερόν απεμονούτο δια σχοινίων. Οι λειτουργοί του ναού, οι επιφορτισμένοι τότε τον καθαρισμό, ήσαν παρθένοι, ονομαζόμενοι λουτρίδες και πλυντρίδες, ως και πρόσωπο τι καλούμενο κατανίπτης, επιφορτισμένος ειδικώς να επιμελείται του αγάλματος της θεάς. Και η προπαρασκευαστική αυτή εργασία αποτελούσε την εορτή των Καλλυντηρίων. Έπειτα άρχιζε η μεγάλη ήμερα των Πλυντηρίων. Κατά ταύτη το κυριώτατο μέρος έπαιζαν οι λεγόμενες Πραξιεργίδες, όμιλος, δηλαδή, ιερειών, οι οποίες ήσαν τεταγμένες να ετοιμάζουν το άγαλμα προς λουτρό, γδύνοντας, πρώτα, αυτό των ενδυμάτων του και των κοσμημάτων και καλύπτοντάς το δια πέπλου, και έπειτα, μετά το λουτρό, στολίζοντας πάλι αυτό ως και πριν. Και τότε άρχιζε η πομπή, υπό την εποπτεία των νομοφυλάκων. Το άγαλμα της θεάς, ετοιμασμένο ως ανωτέρω, φέρονταν επισήμως προς την θάλασσα του Φαλήρου, βαπτίζονταν δε τότε εντός της θαλάσσης και παρέμενε εκεί όλη την ημέρα. Η ημέρα αυτή θεωρείτο στην Αθήνα ως αποφράς, διότι η πόλις στερούνταν, κατά το χρονικό τούτο διάστημα, της προστασίας της πολιούχου θεάς, και προς τούτο κατέπαυε πάσα εργασία, ήταν δε επιβεβλημένη και επίσημη αργία προς την εσπέρα, η συνοδεία επανέρχονταν στην Αθήνα, εν μέσω εφήβων, οι οποίοι κρατούσαν δάδες αναμμένες, και των Πραξιεργίδων. Και τότε το άγαλμα, καθαρισμένο δια του λουτρού, τίθετο και πάλι επισήμως στο ναό.
Και ταύτα μεν περί των Καλλυντηρίων και των Πλυντηρίων. Αλλά και η γένεση των εορτών τούτων δεν είναι λιγότερο αόριστος. Και ναι μεν η εορτή ήταν, πράγματι, προς τιμήν της πολιάδος Αθηνάς, άλλα, ταυτοχρόνως, και η Άγλαυρος, η κόρη του Κέκροπα, κατείχε, κατά πολλά κείμενα, σημαντική θέση στις εορτές  αυτές. Ο αυτός λεξικογράφος Φώτιος αναφέρει, ότι τα Καλλυντήρια προήλθαν εκ του ότι η Άγλαυρος ήταν η πρώτη ιέρεια της Αθηνάς, επιφορτισμένη να πλύνει και να στολίζει το άγαλμα της θεάς και ότι τα Πλυντήρια τελούνταν προς ανάμνηση του γεγονότος, καθ’ ο τα ενδύματα της θεάς έμειναν άπλυτα επί ένα έτος, μετά τον θάνατον του Αγλαύρου. Ταύτα επαναλαμβάνει και ο Ησύχιος. Ταύτα επιβεβαιώνει και ο Αρποκρατίων, αναφέροντας την παράδοση, κατά την οποία η Άγλαυρος ταυτίζονταν με την Αθηνά. Οι μαρτυρίες, εν τούτοις, των συγγραφέων τούτων είναι προφανώς λανθασμένες, διότι η παράδοση αναφέρει ότι η Αθηνά αφαίρεσε διά βιαίου θανάτου την ζωή  της Αγλαύρου, διότι η Άγλαυρος είχε ανοίξει, παρά την απαγόρευση της θεάς, το κιβώτιο του Εριχθονίου. Και κατά λογική συνέπεια δεν είναι δυνατόν να ετιμάτο, κατά τις εορτές αυτές, και η Άγλαυρος. Ο Mommsen εξετάζοντας εμβριθέστερα τις αντιφάσεις αυτές, έτσι ερμηνεύει την αρχή των εορτών αυτών. Η Αθηνά αναχωρεί σε ταξίδι, εμπιστευόμενη στις Κεκροπίδες την φροντίδα της διατηρήσεως και του καθαρισμού του ιερού της, διότι αυτές ήσαν οι ιέρειες της λατρείας της. Και ιδού η πρώτη πράξη του δράματος, την οποίαν υπενθυμίζουν και συμβολίζουν τα Καλλυντήρια. Ταυτοχρόνως όμως εμπιστεύεται σε αυτές και τον Εριχθόνιο, απαγορεύσε σε αυτές να ανοίξουν το κιβώτιο. Φαίνεται όμως ότι η απουσία της θεάς διήρκεσε πολλές ημέρας, και οι Κεκροπίδες παραβίασαν την ιερή διαταγή. Η Αθηνά, επανελθούσα, αντιλαμβάνεται την απείθεια των υπηρετριών της και τους επιβάλλει την τρομερά ποινή της θανατικής εκτελέσεως. Και ιδού η δευτέρα πράξη του δράματος, την οποίαν υπενθυμίζουν και συμβολίζουν τα Πλυντήρια δια του καθαρισμού του κατασπιλωθέντος ιερού και του λουτρού της θεάς στα κύματα της θαλάσσης. Και έτσι καλλίτερα εξηγείται και το ότι οι Αθηναίοι θεωρούσαν την ημέρα αυτήν, κατά την μαρτυρία των συγγραφέων, «έν ταίς μάλιστα των αποφράδων».

ΠΗΓΗ