ΕΝΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΠΟΛΗ ΒΥΛΑΖΩΡΑ (ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΩΝ ΣΚΟΠΩΝ), ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΟΣ ΣΤΗΝ ΘΕΑ ΗΡΑ. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ ΤΩΝ ΑΜΕΡΙΚΑΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΩΝ ΣΤΑ ΒΥΛΑΖΩΡΑ, ΕΝΩ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΙ ΚΑΘΕΥΔΟΥΝ ΑΡΑΧΤΟΙ. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΛΕΙΔΙΟΥ ΤΗΣ ΗΡΑΣ.

Μια αττική ερυθρόμορφη  υδρία (πέμπτος αιώνας π.Χ.)
δείχνει μια γυναίκα να  μπαίνει στο σπίτι της  βιαστικά,   χρησιμοποιώντας  ένα  κλειδί, παρόμοιο με εκείνο που βρέθηκε στα Βυλάζωρα  της  Βόρειας  Μακεδονίας.   


 ΒΥΛΑΖΩΡΑ,  Η  ΑΡΧΑΙΑ  ΕΛΛΗΝΙΚΗ  ΠΟΛΗ   ΤΗΣ  ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ  ΣΤΗΝ  ΠΕΡΙΟΧΗ  ΤΩΝ  ΣΚΟΠΙΩΝ. 

Τα Βυλάζωρα ήταν μια αρχαία ΕΛΛΗΝΙΚΗ   ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ   πόλη, της πρώιμης κλασσικής εποχής.  Εντοπίζεται κοντά στο σημερινό χωριό των βουλγάρων   εποίκων  Κνέντζιε της περιοχής  Σκοπίων. Η σημερινή πόλη που ονομάζεται από τους Βουλγάρους Βέλες, (βουλγαρική λέξη, παραφθορά των Βυλαζώρων), βρίσκεται σε απόσταση είκοσι χιλιομέτρων από αυτή. Σύμφωνα με τον Πολύβιο ήταν μία από τις  μεγαλύτερες  πόλεις της  Μακεδονίας.  Ο   Φίλιππος  Ε',  την οχύρωσε με σκοπό την προστασία του περάσματος στη Μακεδονία από τις επιδρομές των Δαρδανών. Έπειτα η πόλη συμμετείχε στον πόλεμο του γιου του Φιλίππου, Περσέα,   στον πόλεμο εναντίον των Ρωμαίων. Κατά τη διάρκεια του 2ου αιώνα π.Χ. εγκαταλείφθηκε και χρησίμευσε ως πηγή οικοδομικών υλικών.

Η ανακάλυψη του χώρου συνέβη το 1976. Διάσπαρτες έρευνες έλαβαν χώρα μεταξύ 1980 και 1990 αλλά ο κύριος όγκος των ερειπίων της αποκαλύφθηκε μετά από ανασκαφές που πραγματοποίησαν το 2008 το Texas Foundation for Archaeological & Historical Research.   Αυτές έφεραν στο φως πολλά κατασκευαστικά  στρώματα που περιλαμβάνουν αμυντικά τείχη, ένα μαγειρείο και ορισμένα κτήρια.

«Στα κτίσματα των Βυλαζώρων κυριαρχεί ο δωρικός και ο κορινθιακός ρυθμός».  Αρχαιολογικό  ίδρυμα  Τέξας. 

Όπως  αναφέρεται  στις  ανακοινώσεις  της  αμερικανικής  αρχαιολογικής  σχολής  οι Βούλγαροι  κατακτητές   διέλυσαν κυριολεκτικά τα αρχαιοελληνικά   οικοδομήματα   και «χρησιμοποίησαν τα ερείπια των  Βυλαζώρων  ως λατομείο».

ΕΛΛΗΝΙΚΑ  ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ  ΤΗΣ   ΠΕΡΙΟΧΗΣ  ΒΥΛΑΖΩΡΩΝ 

(ΜΕ  ΕΛΛΗΝΙΚΗ  ΕΠΙΓΡΑΦΗ:  ΦΙΛΙΠΠΟΥ).

Βυλάζωρα - Ετυμολογία 

Το  όνομα  τηςΕλληνικής  πόλεως  Βυλάζωρα  θεωρείται  ότι   παράγεται  από τις  λέξεις:

α. Bώλος, Βώλαξ(=όγκος γης ή χώματος,-«είκοι δ’ υπό βώλος αρότρω»,   ΟΔΥΣΣΕΙΑ  Σ374 –Παράβαλε  χωριό  Βώλακας  Τήνου, χωριό  με μεγάλους  γρανιτένιους   βράχους,   τους  βολάκους)  και   την  λέξη  Όρος.

β. Βώλος  και  Ἄζωρος  (=  πόλη  της  Πελαγονίας  -  Στράβων  7.7.9

"Πρότερον μὲν οὖν καὶ πόλεις ἦσαν ἐν τοῖς ἔθνεσι τούτοις: τρίπολις γοῦν ἡ Πελαγονία ἐλέγετο, ἧς καὶ Ἄζωρος ἦν".

«Πρότερον μὲν οὖν καὶ πόλεις ἦσαν ἐν τοῖς ἔθνεσι τούτοις: τρίπολις γοῦν ἡΠελαγονία ἐλέγετο, ἧς καὶ Ἄζωρος ἦν, καὶ ἐπὶ τῷ Ἐρίγωνι πᾶσαι αἱ τῶν Δευριόπων πόλεις ᾤκηντο, ὧν τὸ Βρυάνιον καὶ Ἀλαλκομεναὶ καὶ Στύβαρα: Κύδραι δὲ Βρύγων, Αἰγίνιον δὲ Τυμφαίων, ὅμορον Αἰθικίᾳ καὶ Τρίκκῃ: πλησίον δ᾽ ἤδη τῆς τε Μακεδονίας καὶ τῆς Θετταλίας περὶ τὸ Ποῖον ὄρος καὶ τὴν Πίνδον Αἴθικές τε καὶ τοῦΠηνειοῦ πηγαί, ὧν ἀμφισβητοῦσι Τυμφαῖοί τε καὶ [οἱ] ὑπὸ τῇ Πίνδῳ.

Θετταλοί: καὶ πόλις Ὀξύνεια παρὰ τὸν Ἴωνα ποταμὸν ἀπέχουσα Ἀζώρου τῆς τριπολίτιδος σταδίους ἑκατὸν εἴκοσι: πλησίον δὲ καὶ Ἀλαλκομεναὶ καὶ Αἰγίνιον καὶ Εὔρωπος καὶαἱ τοῦ Ἴωνος εἰς τὸν Πηνειὸν συμβολαί»

ΣΤΡΑΒΩΝ
7α.1.4   «Ἡ δὲ Παιονία τούτοις μὲν ἔστι πρὸς ἕω τοῖς ἔ θνεσι͵ πρὸς δύσιν δὲ τοῖς Θρᾳκίοις ὄρεσι͵ πρὸς ἄρκτον δ΄ ὑπέρκειται τοῖς Μακεδόσι͵ διὰ Γορτυνίου πόλεως καὶ Στόβων ἔχουσα τὰς εἰσβολὰς ἐπὶ τὰ πρὸς στενὰ δι΄ ὧν ὁ Ἀξιὸς ῥέων δυσείσβολον ποιεῖ τὴν Μακεδο νίαν ἐκ τῆς Παιονίας͵ ὡς ὁ Πηνειὸς διὰ τῶν Τεμπῶν φερόμενος ἀπὸ τῆς Ἑλλάδος αὐτὴν ἐρυμνοῖ· πρὸς νό τον δὲ τοῖς Αὐταριάταις καὶ Δαρδανίοις καὶ Ἀρδιαίοις ὁμορεῖ·  ἐκτέταται δὲ καὶ μέχρι Στρυμόνος ἡ Παιονία».

ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟ  ΑΡΧΑΙΟ  ΕΛΛΗΝΙΚΟ    ΑΓΓΕΙΟ     ΑΠΟ  ΤΑ  ΒΥΛΑΖΩΡΑ  ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ   ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ  ΟΠΩΣ  ΑΝΑΦΕΡΕΙ  ΤΟ  ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟ     ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ  «ΣΤΑ  ΒΥΛΑΖΩΡΑ ΒΡΗΚΑΜΕ  ΣΑΦΗ ΙΧΝΗ ΑΠΟ 
ΚΟΡΙΝΘΙΑΚΑ  ΚΙΟΝΟΚΡΑΝΑ  ΤΟΥ  
4^ΟΥ  Π.Χ. ΑΙΩΝΑ».  

7α.1.9    «Λοιπὴ δ΄ ἐστὶ τῆς Εὐρώπης ἥ τε Μακεδονία καὶ τῆς Θρᾴκης τὰ συνεχῆ ταύτῃ μέχρι Βυζαντίου καὶ ἡ Ἑλλὰς καὶ αἱ προσεχεῖς νῆσοι. ἔστι μὲν οὖν Ἑλλὰς καὶ ἡ Μακεδονία· νυνὶ μέντοι τῇ φύσει τῶν τόπων ἀκολουθοῦντες καὶ τῷ σχήματι χωρὶς ἔγνωμεν αὐτὴν ἀπὸ τῆς ἄλλης Ἑλλάδος τάξαι καὶ συνάψαι πρὸς τὴν ὅμορον αὐτῇ Θρᾴκην μέχρι τοῦ στόματος τοῦ Εὐξείνου καὶ τῆς Προποντίδος. εἶτα μετ΄ὀλίγα μέμνηται Κυψέλων καὶ τοῦ Ἕβρου ποταμοῦ. καταγράφει δὲ καί τι σχῆμα παραλληλόγραμμον͵ ἐν ᾧ ἡ σύμπασα Μακεδονία ἐστίν».

   

Η  ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ  ΤΩΝ  ΒΥΛΑΖΩΡΩΝ. 
ΜΙΑ  ΠΟΛΗ  ΣΤΗΝ  ΒΟΡΕΙΑ     
ΕΛΛΗΝΙΚΗ  ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 

THE ACROPOLIS OF BYLAZORA 

  Από  τους  Αμερικανούς   

αρχαιολόγους  Eulah Matthews 

και William Neidinger

Η  αρχαία   ΕΛΛΗΝΙΚΗ  πόλη  Βυλάζωρα,  σύμφωνα με τις αμερικανικές αρχαιολογικές έρευνες του  2008 τοποθετείται 20 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της σημερινής  Βελισσού.

(Κατά τη σύγχρονη βουλγαρική βιβλιογραφία την οποία ακολουθεί και η σύγχρονη βιβλιογραφία των  Βουλγάρων  των  Σκοπίων το όνομα Βέλες υποτίθεται ότι προέρχεται από την λατρεία του  θρακικού  θεού Βέλες).

Η κάθοδος των Σλάβων και άλλων λαών στη Χερσόνησο του Αίμου, από τον 7ο μ.Χ. αιώνα, έφερε  αναταραχές και αλλοίωσε το πολιτικό και πολιτισμικό τοπίο της περιοχής. Η οθωμανική κατάκτηση έφερε  άλλες  αλλαγές.  Mετά την Συνθήκη Αυστρίας- Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του 1718, θα επανεγκατασταθούν στην πόλη αρκετοί Έλληνες από τις νότιες περιοχές  της  Μακεδονίας. Η οικονομική ευημερία των Ελλήνων εμπόρων        θα οδηγήσει και σε πνευματική άνθιση  της  Ελληνικής   παιδείας  στην  Βελισσό.

Σύμφωνα με μια (αγγλική)  εκτίμηση, το 1890 στην πόλη κατοικούσαν   πάνω  από 3.000 βλαχόφωνοι Έλληνες.

Αγγλικές προξενικές πηγές αναφέρουν  τις αντιδράσεις των Ελλήνων στις βίαιες και δολοφονικές  προσπάθειες των Βούλγαρων εξαρχικών να καταλάβουν τις Ελληνορθόδοξες εκκλησίες των Ελλήνων κατοίκων των Βελισσών.  

Το  αθηναϊκό κράτος  δεν  ενδιαφέρθηκε  ποτέ  για  τον 
ελληνισμό  των  Βελισσών.  Από το 1913, το ελληνικό στοιχείο αντιμετωπίζει τον βίαιο σερβικό εθνικισμό και από το 1945 τις πολιτικές  της «βουλγαρομακεδονοποίησης» που θα ενταθούν μετά την ανεξαρτητοποίηση της FYROM τo 1992.

  Ένα σύγχρονο αντίγραφο 
του αρχαίου  κλειδιού.

 Αναθηματικά κλειδιά  στα  Βυλάζωρα  της  Βόρειας  Μακεδονίας.

Το κλειδί που βρέθηκε στα Βυλάζωρα  αντιστοιχεί   σε ένα πολύ αρχαϊκό τύπο ελληνικών κλειδιών,  που περιγράφεται  από  τον Όμηρο.  

Είναι  κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από σίδηρο, περίπου 20  εκατοστά  μακρύ και σε σχήμα γάντζου.   Αυτό το είδος των κλειδιών έχει  βρεθεί  στο   Ιερό  της   Ήρας  στο  Άργος,   στο  Ιερό της Αφαίας  στην Αίγινα, στο Σπήλαιο των Δελφών της  Κωρύκειας,  στο αρχαίο ιερό κέντρο του Πάνα και των Νυμφών  και   στο αγροτικό ιερό της Foce del Sele  στην  πόλη  Paestum     στην  Μεγάλη Ελλάδα.

Το  κλειδί  στον  Όμηρο

Αυτός  ο  τύπος  κλειδιών  ήταν σε χρήση από τους πολύ αρχαίους χρόνους.   

 Οδύσσεια  Φ  1-50.

5	κλίμακα δ᾿ ὑψηλὴν προσεβήσετο οἷο δόμοιο, εἵλετο δὲ κληῖ̈δ᾿ εὐκαμπέα χειρὶ παχείῃ καλὴν χαλκείην: κώπη δ᾿ ἐλέφαντος ἐπῆεν. βῆ δ᾿ ἴμεναι θάλαμόνδε σὺν ἀμφιπόλοισι γυναιξὶν ἔσχατον: ἔνθα δέ οἱ κειμήλια κεῖτο ἄνακτος,	μες στου Οδυσσέα το σπίτι. Ανέβηκε λοιπόν του παλατιού της τη σκάλα την ψηλή, καλόστροφο κι ομορφοκαμωμένο, με φιλντισένιο το χερόλαβο, χαλκό κλειδί κρατώντας στο χέρι, αντάμα με τις βάγιες της να πάει στην κάμαρα της την πιο ακρινή, κει μέσα που 'κρυβε τους θησαυρούς του ο ρήγας,
10	χαλκός τε χρυσός τε πολύκμητός τε σίδηρος. ἔνθα δὲ τόξον κεῖτο παλίντονον ἠδὲ φαρέτρη ἰοδόκος, πολλοὶ δ᾿ ἔνεσαν στονόεντες ὀϊστοί, δῶρα τά οἱ ξεῖνος Λακεδαίμονι δῶκε τυχήσας Ἴφιτος Εὐρυτίδης, ἐπιείκελος ἀθανάτοισι.	χρυσάφι και χαλκό και σίδερο με κόπο δουλεμένα. Δοξάρι λυγιστό του βρίσκουνταν εκεί και σαϊτολόγος, που 'κλεινε πλήθος πολυστέναχτες σαγίτες᾿ τα 'χε πάρει δώρο από φίλο, το θεόμορφο τον Ίφιτο, του Ευρύτου το γιο, παλιά στη Λακεδαίμονα σαν έτυχε να σμίξουν.
40	ᾑρεῖτ᾿, ἀλλ᾿ αὐτοῦ μνῆμα ξείνοιο φίλοιο κέσκετ᾿ ἐνὶ μεγάροισι, φόρει δέ μιν ἧς ἐπὶ γαίης. ἡ δ᾿ ὅτε δὴ θάλαμον τὸν ἀφίκετο δῖα γυναικῶν οὐδόν τε δρύϊνον προσεβήσετο, τόν ποτε τέκτων ξέσσεν ἐπισταμένως καὶ ἐπὶ στάθμην ἴθυνεν,	δεν το 'παιρνε᾿ του φίλου το άφηνε να μένει θυμητάρι στο αρχοντικό του᾿ στο βασίλειο του μονάχα το φορούσε. Σ᾿ αυτήν την κάμαρα σαν έφτασε των γυναικών το θάμα, το δρύινο πάτησε κατώφλι της, που μαραγκός τους το 'χε ξύσει καλά με το σκεπάρνι του και γνοιαστικά σταφνίσει,
45	ἐν δὲ σταθμοὺς ἄρσε, θύρας δ᾿ ἐπέθηκε φαεινάς, αὐτίκ᾿ ἄρ᾿ ἥ γ᾿ ἱμάντα θοῶς ἀπέλυσε κορώνης, ἐν δὲ κληῖ̈δ᾿ ἧκε, θυρέων δ᾿ ἀνέκοπτεν ὀχῆας ἄντα τιτυσκομένη: τὰ δ᾿ ἀνέβραχεν ἠύ̈τε ταῦρος βοσκόμενος λειμῶνι: τόσ᾿ ἔβραχε καλὰ θύρετρα	και παραστάτες πάνω στήριξε και στραφταλούσες πόρτες. Κι εκείνη το λουρί ξελάσκαρε γοργά από το κοράκι, και το κλειδί στην τρύπα χώνοντας ίσια να πάει το σπρώχνει, κι αναμεράει τους συρτές᾿ θα 'λεγες πως ταύρος σε λιβάδι είχε μουγκρίσει᾿ τέτοιο ανάδωκαν βαρύν αχό οι πανώριες
50	πληγέντα κληί̈δι, πετάσθησαν δέ οἱ ὦκα. ἡ δ᾿ ἄρ᾿ ἐφ᾿ ὑψηλῆς σανίδος βῆ: ἔνθα δὲ χηλοὶ ἕστασαν, ἐν δ᾿ ἄρα τῇσι θυώδεα εἵματ᾿ ἔκειτο. ἔνθεν ὀρεξαμένη ἀπὸ πασσάλου αἴνυτο τόξον αὐτῷ γωρυτῷ, ὅς οἱ περίκειτο φαεινός.	οι πόρτες στου κλειδιού το σπρώξιμο για μια στιγμή, κι άνοιξαν. Κι εκείνη στο πατάρι ανέβηκε, που πάνω του πατούσαν γραμμή οι κασέλες με τα ρούχα της τα μοσκοβολισμένα. Εκείθε απλώνοντας ξεκρέμασε το τόξο απ᾿ το παλούκι μαζί με το λαμπρά θηκάρι του, που το 'ντυνε ένα γύρο'

Ο στίχος δείχνει ότι και  το  αναθηματικό   κλειδί   που  βρέθηκε  στα  Βυλάζωρα,   ίσως  είχε μια λαβή  από ξύλο ή ελεφαντόδοντο, που δεν υπάρχει  σήμερα.

Ένα  αναθηματικό ανάγλυφο (5ος αιώνας π.Χ.)
που  απεικονίζει την ιέρεια της Ήρας 
να  μεταφέρει ένα κλειδί στην αγκαλιά της,  παρόμοιο  των  Βυλαζώρων.

Αν συνεχίσουμε την ανάγνωση αυτού του στίχου του Ομήρου, θα καταλάβουμε με  ποιόν τρόπο  οι αρχαίοι   Έλληνες χρησιμοποιούσαν αυτά τα κλειδιά: "και παραστάτες πάνω στήριξε και στραφταλούσες πόρτες. Κι εκείνη το λουρί ξελάσκαρε γοργά από το κοράκι, και το κλειδί στην τρύπα χώνοντας ίσια να πάει το σπρώχνει, κι αναμεράει τους συρτές᾿ θα 'λεγες πως ταύρος σε λιβάδι  είχε μουγκρίσει᾿ τέτοιο ανάδωκαν βαρύν αχό οι πανώριες  οι πόρτες στου κλειδιού το σπρώξιμο για μια στιγμή, κι άνοιξαν. Κι εκείνη στο πατάρι ανέβηκε, που πάνω του πατούσαν γραμμή οι κασέλες με τα ρούχα της  τα μοσκοβολισμένα. Εκείθε απλώνοντας ξεκρέμασε το τόξο απ᾿ το παλούκι  μαζί  με το λαμπρά θηκάρι του, που το 'ντυνε ένα γύρο".

Μπορούμε να προσθέσουμε σε αυτές τις περιγραφές της ομηρικής  σκηνής μία  αττική  υδρία   (πέμπτος  αιώνας   π.Χ.), το οποίο δείχνει μια γυναίκα  να  προσπαθεί  βιαστικά να   ξεκλειδώσει  μία  πόρτα  χρησιμοποιώντας  αυτόν τον τύπο του κλειδιού.

Ο  τοκετός ήταν μία από τις κύριες αιτίες θνησιμότητας των γυναικών.   Οι δεήσεις  και  οι προσευχές συχνά  συνοδευόταν  από μια προσφορά για να εξευμενίσουν   την θεότητα.

Ο  Festus, τον  δεύτερο  αιώνα μ.Χ. έγραψε: «Ήταν κοινό για τις γυναίκες να δωρίζουν ένα κλειδί στην   Θεά  Ήρα  για να εξασφαλιστεί μια εύκολη γέννα».   

Το κλειδί ήταν  μια τέτοια προσφορά, που συμβολίζει   την  προστασία από τη θεά στη διάρκεια του τοκετού και  το  χωρίς  επιπλοκές   άνοιγμα  της μήτρας και την  γέννηση του  παιδιού. 
Λαμβάνοντας υπόψη ότι η συντριπτική πλειοψηφία των αναθηματικών  κλειδιών έχουν ανακαλυφθεί στα ιερά της Ήρας μπορούμε να συνδέσουμε  αυτές τις προσφορές με μια άλλη,  από τις σημαντικές λειτουργίες της θεάς:  

την  προστάτιδα του σπιτιού.  

Η Ήρα είναι η προστάτιδα των παντρεμένων γυναικών  και ο  φύλακας του σπιτιού.

Έτσι, οι ιέρειες της Ήρας  απεικονίζονται μερικές  φορές κρατώντας ένα τεράστιο κλειδί, όπως φαίνεται στο αττικό αναθηματικό ανάγλυφο  που  χρονολογείται από τον πέμπτο αιώνα π.Χ.
Μερικές φορές τα  κλειδιά  απεικονίζονται στα χέρια των ιερειών άλλων  θεών (όπως  της Αρτέμιδος), όπως φαίνεται σε μια ερυθρόμορφη κρατήρα, το οποίο δείχνει την Ιφιγένεια μεταφέρει  ένα κλειδί.
Έτσι θα μπορούσαμε να προτείνουμε ότι οι νοικοκυρές της αρχαίας Ελλάδας  συνήθιζαν  να προσφέρουν   αυτό το είδος  κλειδιών,  ζητώντας  από  την   θεά  Ήρα   την  βοήθεια στο έργο της προστασίας των σπιτιών τους.

Τα  ιερά  αυτά  Μακεδονικά  χώματα  των  Βυλαζώρων  σήμερα,   περισσότερο  από   ποτέ,  ριγούν  από   ανυπομονησία,   πότε   θα  ενσωματωθούν   στον εθνικό  ελληνικό   κορμό   και  θα  αποτελέσουν  τμήματα  της   μεγάλης  ΕΝΙΑΙΑΣ  επαρχίας της  Ελληνικής  Μακεδονίας.   

Βιβλιογραφία:

Α.  ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ, Μιχ. Οικονόμου, ΟΕΔΒ, Αθήνα

ΕΘΝΙΚΑ, Α-Ι και Κ-Ω, Στέφανος Βυζάντιος, Αρχαία Ελληνική Γραμματεία "Οι Έλληνες", ΚΑΚΤΟΣ, Αθήνα, 1992

ΕΘΝΙΚΑ, Στέφανος Βυζάντιος, Αρχαία Ελληνική Γραμματεία "Οι Έλληνες", ΚΑΚΤΟΣ, Αθήνα 2004

Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ - Η Αρχαία Μακεδονική και η Ψευδώνυμη Γλώσσα των Σκοπίων, Γ. Μπαμπινιώτης, Ολκός, Αθήνα, 1992

Η ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ, Γιώργος Ν. Χατζηδάκις, 1896 & 1911, Κάκτος, Αθήνα, 2008

ΗΣΥΧΙΟΣ, Λεξικόν, Συναγωγή πασών λέξεων κατά στοιχείον, Στερεότυπες Εκδόσεις-Οι Ελληνες, Κάκτος, Αθήνα, 2004

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970,1980

ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, Γ. Μπαμπινιώτη, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα, 2002

ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΗΣ, Ιωάννου Σταματάκου, Ακαδημαϊκού, Εκδόσεις Δεδεμάδη, Αθήνα, 1972

ΛΕΥΚΑΔΙΑ, η Αρχαία Μίεζα, Κατερίνα Ρωμιοπούλου, Εκδοση ΤΑΠΑ, 1997

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ – Διεπιστημονικές  Προσεγγίσεις, Επιμέλεια Ι. Στεφανίδης, Β. Βλασίδης, Ε. Κωφός,Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2008

Ο ΧΡΥΣΟΣ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ, Δρ. Μ. Τσιγαρίδα-Δ. Ιγνατιάδου, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Εκδοση ΤΑΠΑ, 2000-2005

ΟΙ ΠΡΟΕΛΛΗΝΕΣ, Ν. Π. Ανδριώτη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1953

ΟΙ ΣΛΑΒΟΙ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ, Γιάννα Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη, Gutenberg, Αθήνα, 2005

ΟΜΗΡΟΥ ΙΛΙΑΣ, Ολγα Κομνηνού Κακριδή, Δαίδαλος, Αθήνα, 2006

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΝ, Κεκαυμένος, Κείμενα Βυζαντινής Ιστοριογραφίας, Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα, 1996

ΤΑ ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ, Σπύρος Κουζινόπουλος, Εκδόσεις Καστανίδη, Αθήνα, 2008

Β.  ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ

A HISTORY of MACEDONIA, R. Malcolm Errington, University of California Press, Berkeley, 1993

A LATIN DICTIONARY, Lewis & Short, Oxford University Press, 1879-1993

A LEXICON OF GREEK PERSONAL NAMES - VOLUME IV - MACEDONIA, THRACE, NORTHERN REGIONS OF THE BLACK SEA, The British Academy, Clarendon Press, The University of Oxford, Oxford, 2005

A LEXICON of the HOMERIC DIALECT, Richard John Cunliffe, University of Oklahoma Press, 1924-1963

ALEXANDER OF MACEDON, 356-323 BC - A Historical Biography, Peter Green, University of California Press, 1991

ARRIAN's LIFE of ALEXANDER the GREAT, Translated by Aubrey De Selincourt, The Penguin Classics, 1962

Concise English- Chinese Chinese-English Dictionary, Oxford University Press, Oxford & New York, 1986-1999

EGYPT IN THE AGE OF CLEOPATRA, Michel Chauveau, Cornel University Press, 2000

GRAMMATICA LATINA - Λατινική Γραμματική, Ᾱχιλλέα Τζαρτζάνου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2006

GREEK - ENGLISH LEXICON, Liddell & Scott, Oxford University Press, 1843-1951

GREEK INSCRIPTIONS - Reading the Past , B. F. Cook, University of California Press/British Museum, 1990

HERODOTI HISTORIAE, Ηροδότου Ιστορίαι, Oxonii, Londini, MCMXXVI-1926

HESIODI THEOGONIA OPERA ET DIES SCVTVM / Ησιόδου Θεογονία, Εργα καί Ημέραι,Ασπίς, Γυναικών 
Κατάλογος,

Oxford Classical texts, Oxford university Press, 1990

Homeric Hymns - Hymn 2 To Demeter: http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3atext%3a1999.01.0137%3ahymn%3d2

http://www.theoi.com/

LINEAR "B" - AN INTRODUCTION, J.T.Hooker, Bristol Classical Press, London, 2001

MACEDONIAN WARRIOR - Alexander's elite infantryman, Waldeman Heckel & Ryan Jones, Osprey Publishing, Oxford, 2006

MYTHOLOGY, Edith Hamilton, Little, Brown & Co., Boston - New York - London 1942-1998

PHILIP II OF MACEDONIA, Ian Worthington, Yale University Press, New Haven & London, 2008

PHRYGIAN, Diakonoff & Neroznak, Caravan Books, Delmar, New York, 1985 (&1996)

Pусско - Aнглийский Cловарь, В. К. Мюллер, Москва, 2002

SALONICA - City of Ghosts, Mark Mazower, Vintage Books, 2005

Slavic Mythology: http://en.wikipedia.org/wiki/Book:Slavic_mythology

Slavic Mythology: http://en.wikipedia.org/wiki/Book:Slavic_mythology

THE AGE OF ALEXANDER, Plutarch, Penguin Classics, 1973

THE AMERICAN HERITAGE DICTIONARY of Indo-European Roots, Calvert Watkins, Boston-NewYork, 2000

THE ANCIENT Languages of ASIA MINOR, Edited by Roger Woodard, Cambridge University Press, Cambridge 2008

THE ANCIENT Languages of EUROPE, Edited by Roger D. Wooard, Cambridge University Press, 2008

THE BRITISH MUSEUM BOOK of THE ROSETTA STONE, Carol Andrews, Dorset Press, New York, 1981

THE DECIPHERMENTof LINEAR B, John Chadwick, Cambridge University Press, 1958

THE EPIC STORY of the Warrior King Alexander The Conqueror, Laura Foreman w/Eugene N. Borza, Da Capo Press, CXambridge, MA, 2004

THE FALSIFICATION of MACEDONIAN HISTORY, Nicolaos Martis, Athens, 1984

THE HELLENISTIC AGE, A Short History, Peter Green, Modern Library, 2008

THE HISTORY of ALEXANDER, Quintus Curtius Rufus, Penguin

Classics, 1984

The Iliad: http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0133&redirect=true

THE ILLYRIANS, John Wilkes, Blackwell, Oxford, 1992

THE LANGUAGE OF THE PHRYGIANS, Vladimir Orel, New York, 1997

THE MACEDONIAN STATE, N.G.L. Hammond, Oxford University Press, 1992

THE MYCENAEAN WORLD, John Chadwick, Cambridge University Press, Cambridge, 1976

THE MYCENAEAN WORLD, John Chadwick, Cambridge University Press, Cambridge, 1976

THE OXFORD INTRODUCTION to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World, Oxford Linguistics, J.P.Mallory & D.Q. Adams, Oxford University Press, 2006-2007

THE Penguin ATLAS OF ANCIENT HISTORY, Colin McEvedy, Middlesex, 1967-1968

THE PRONUNCIATION OF GREEK AND LATIN, E. H. Sturtevant, The Universtity of Chicago Press, Chicago, 1920

THE RISE and FALL of ALEXANDRIA, Birthplace of the Modern World, Justin Pollard & Howard Reid, Penguin Books, 2006

THE ROSETTA STONE, E. A. Willis, Dover Publications, New York, 1929-1989

THE STRUGGLE FOR GREECE/ 1941-1949, C. M. Woodhouse, Ivan R. Dee Publisher, Chicago, 2002

THE THRACIANS, 700 BC - AD 46, Christopher Weber, Osprey Publishing, 2001

THE THRACIANS, R. F. Hoddinott, Thames & Hudson, 1981

THUCYDIDIS HISTORIAE, Θουκυδίδου Ιστορίαι, Scriptorvm Classicorum Biblioteca Oxoniensis, Oxonii, 1900-1963

ΖΗΝΩΝ  ΠΑΠΑΖΑΧΟΣ