ΤΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΑΙ Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ

Το Ψηφιδωτό του Αλεξάνδρου

Το ψηφιδωτό του Αλεξάνδρου βρέθηκε στις αρχαιολογικές ανασκαφές της Πομπηίας στo "Casa del Faunο" (στο σπίτι του Faun) Σήμερα ειναι ένα απο τα πιο γνωστά Ρωμαϊκά ψηφιδωτά. Το ψηφιδωτό σε διαστάσεις 5,28 x 3,13 μέτρα παρουσιάζει πολλές απόψεις για την μάχη της Ισσού το 333 π. χ μεταξύ του Μ. Αλεξάνδρου και του Πέρση

βασιλιά Δαρείου Γ. Άλλοι πάλι ισχυρίζονται οτι η ζωγραφιά είναι μια παράσταση απο την μάχη των Γαυγαμήλων το 331 π. χ στην οποία για άλλη μια φορά έχουν συναντηθεί ο Μ. Αλέξανδρος και ο Δαρείος.

Η εικόνα δείχνει τον Αλέξανδρο και τα στρατέυματα του με επικεφαλή τον ίδιο να κάνει έφοδο απο τα αριστερά και να προσπαθεί να σημαδέψει τον Δαρείο. Όμως ο Πέρσης τρέπεται σε φυγή με στραμένο το βλέμα στον Αλέξανδρο.

Το ψηφιδωτό του Αλεξάνδρου ανεξάρτητα απο την τοποθέτηση του στο "Casa del Fauno" πραγματοποιήθηκε τον τρίτο αιώνα π. χ χωρίς σήμερα να υπάρχει το πρότυπο. Θα μπορούσε να είναι του Φιλοξένου απο την Ερέτρια απο τον τέταρτο αιώνα π. χ. Υπάρχει όμως και η γνώμη οτι μια Ελληνιστική ζωγραφιά χρησιμοποιήθηκε ώς πρότυπο. Το ψηφιδωτό αναδεικνύει την μεγαλοπρέπεια της Ελληνικής μνημειώδης ζωγραφιάς και την βαφή τεσσάρων χρωμάτων.

Σήμερα το αρχικό ψηφιδωτό του Αλεξάνδρου εκτίθεται στο Εθνικό αρχαιολογικό μουσείο της Νάπολης. Ένα ακριβές αντίγραφο σε μορφή, μέγεθος σε χρώματα και υλικά έχει παραχθεί απο τον Scuola Bottega del Mosaico di Ravenna μετά από πολλά χρόνια δουλειάς και βρίσκεται στην Πομπηία.

Ερμηνεία του Ψηφιδωτού

(Ακολουθεί το παρακάτω απόσπασμα από Traute Petersen: Το ψηφιδωτό του Αλεξάνδρου απο την Πομπηία. In: Eberhardt Schwalm(Hrsg.): Folienbuch Geschichte 1. Εικόνες για την εκπαίδευση. Aπο τους προηγούμενους υψηλούς πολιτισμούς μέχρι τον 16ο αιώνα. Stuttgart: Klett-Perthes 1993, S.24f.)

Παρατηρούμε τις τακτικές κινήσεις και την θέση εκκίνησης του Αλεξάνδρου στην μάχη κατά της πανίσχυρης Περσικής αυτοκρατορίας. Έτσι τίθεται πάντα η ερώτηση που βασίζονται οι νίκες του Αλεξάνδρου κατά του τεράστιου Περσικού στρατού. Η νίκη ήταν απροσδόκητη για τους σίγουρους Πέρσες αφού ο Δαρείος άφησε πίσω στην Ισσο την οικογένεια του, την γυναίκα του πάνω απο όλλα που περίμενε παιδί και τον στρατό του που ήτανε μαζί του και έπεσαν όλλοι στα χέρια του Αλεξάνδρου.
Το ψηφιδωτό δίνει μια απάντηση σε αυτην την ερώτηση. Δεν έχει μόνο επιδόσεις καλλιτεχνικής δεξιοτεχνίας αλλά και ιστορικές γνώσεις που αποδεικνύουν τις βασικές σχετικές διαδικασίες της μάχης του Αλεξάνδρου.

Στο κέντρο της εικόνας, στην σύνθεση και ηθική δομή(curtius)κυριαρχεί ο Δαρείος(1). Με τρομαγμένα ορθάνοιχτα μάτια κοιτάζει πρός τα αριστερά όπου ένα απο τα μέλη της σωματοφυλακής του διατρυπώνεται απο το δόρυ του αλεξάνδρου(2). Το δεξί χέρι του ετοιμοθάνατου μάχεται ακόμη ενάντια στο θανατηφόρο όπλο, σαν να ήθελε να το βγάλει από το σώμα του, αλλά το σώμα του πέφτει επάνω στο ματωμένο άλογο του, που ήτανε πεσμένο στο έδαφος. ο Δαρείος συμμετέχει στην μάχη, μάταια ανασηκώνει το δεξί του χέρι. το βλέμα του που εκφράζει πανικό κατευθύνεται στον θανάσημα τραυματισμένο, ο οποίος έχει πέσει ανάμεσα σε αυτόν και τον πλησίων Αλέξανδρο(3). ο βασιλιάς Πέρσης δεν μάχεται ο ίδιος και είναι ώς εκ τούτου ήδη παθητικό θύμα του γενικού τρόμου.

Αντίθετα ο βασιλιάς της Μακεδονίας κατευθύνει ενεργά την μάχη. Μάχεται απο τον Βουκέφαλο του(4) κατά του εχθρού με την λόγχη να περνά μέσα απο το σώμα του εχθρού, χωρίς να κοιτάζει καν το θύμα του. Το ορθάνοιχτο μάτι του στοχέυει τον Δαρείο; και η Γοργώ στην πανοπλία του στήθους του στρέφει την ματιά της απο τα πλάγια στον φοβισμένο εχθρό, σαν να ήθελε την υποβλητική δύναμη αυτού του ματιού ακόμη να ενδυναμώσει.
Το πορτρέτο του Αλεξάνδρου αντιστοιχεί στο λεγόμενο τύπο του Λυσίππου, στον οποίο ανήκει και η κεφαλή του Περγάμου. Ο Αλέξανδρος εδώ δεν εμφανίζεται στις συχνές ιδανικές μορφές: με μακριές μπούκλες και λεπτά χαρακτηριστικά ώς ενσάρκωση του Δία, του Απόλλωνος Ηλίου. Το κεφάλι δείχνει πιο αδύνατο με τεταμένα κατά το πρότυπο μάγουλα και με βαθιές ρυτίδες στο πρόσωπο. Με κοντά μαλλιά που καλύπτουν ίσα τα αυτιά του. Και οι δύο τύποι , ο ρεαλιστικός και ο εξιδανικευτικός, δείχνουν φυσικά ώς χαρακτηριστικά του Αλεξάνδρου, τις μπούκλες στο μέτωπο-εδώ ως κοντές, με άγρια άτακτα τσουλούφια, στη θεοποιημένη παραλλαγή ώς μορφή που ακτινοβολεί με ανυψωμένες μπούκλες. Μια μεταγενέστερη αλλά αλλάνθαστη ηχώ αυτού του στύλ των μαλλιών μπορεί να βρεθεί στο συνειδητά στυλιζαρισμένο , χαρακτηριστικό τσουλούφι του Αυγούστου.

Γύρω απο τον Αλέξανδρο διακρίνονται μόνο λίγοι Μακεδόνες, στα κράνη-καλύμματα τους, λόγω της φθοράς του Ψηφιδωτού. το κυριότερο μέρος της εικόνας περίπου τρία τέταρτα της συνολικής επιφάνειας, ανήκει στους Πέρσες. Οι Πέρσες φορούνε τους κλίμακες της Κεντρικής Ασίας ή πλάκες πανοπλίες. Αυτές καλύπτουν όλο το σώμα και έχουν μορφή ορθογωνίου, αποτελούνται απο σίδερο ή ραβδωτές πλάκες απο μπρούντζο και ενώνονται προς τα πάνω και κάτω με λουριά μεταξύ τους. Ζωγραφισμένα σε μικρογραφία, μπροστά απο τον Δαρείο, προσπαθεί ένας Πέρσης να δαμάσει ένα ξιπασμένο άλογο(5), αυτό ίσως να ανήκε σε αυτόν που ήτανε πεσμένος απέναντι του στο έδαφος(6). Το πρόσωπο του νεκρού που κυλιέται κάτω απο το άρμα του Δαρείου, καθρεφτίζεται στην ασπίδα του και είναι ως το μοναδικό που φαίνεται στον θεατή.

Η κεκλιμένη γραμμή σύνθεσης των τριών Περσών απο τα αριστερά προς τα δεξιά, του Πέρση που διατρυπώνεται απο τον Αλέξανδρο(2), του Πέρση που προσπαθεί να δαμάσει το άλογο(5) και του νεκρού(6), ακολουθεί την εσωτερική και εξωτερική κίνηση της εικόνας. Η ίδια γραμμή επαναλαμβάνεται δεξιά απο το μαστίγιο του ηνίοχου(7)πάνω απο τα ηνία, στα πόδια του αλόγου που με άγρια κίνηση τρέπουν το άρμα του βασιλιά σε φυγή προς τα δεξιά. Στο κέντρο βρίσκεται και το κεντρικό σημείο; που απεικονίζεται απο την ομάδα του δαμαστή του αλόγου(5), του Δαρείου(1)και του ηνίοχου(7). To κέντρο υπογραμίζεται επίσης και απο τον κύκλο του τροχού του άρματος. Η αναλυτική αυτή εικόνα δείχνει την αποφασιστική τροπή της μάχης.

Η αριστοτεχνική απόδοση του καλλιτέχνη, που επέλεξε να απεικονήσει αυτή την στιγμή του ´´γυρίσματος``της μάχης είναι σαφές σε σύγκριση με την μάχη του Αλεξάνδρου απο τον Altdorfer: εκεί ο ήδη τραπούμενος σε φυγή Δαρείος θα ακολουθηθεί απο τον Αλέξανδρο. Ένα σχετικά απλό και χαλαρής έντασης θέμα. Εδώ ωστόσο αντανακλούν οι πολλές λόγχες, επάνω πλαγίως απο τα αριστερά, που στοχεύονται. Η στάση του σώματος του Δαρείου και η Περσική γραμμή επίθεσης. Αυτή η γραμμή επίθεσης, στο άνω μέρος του σώματος του διατρυπωμένου (2) θα κατατρωποθεί κυριολεκτικά απο την δυναμική γραμμή αντεπίθεσης που απορρέει απο τον Αλέξανδρο. Το λυγισμένο αριστερό μπράτσο αυτού του Πέρση και το πόδι του παίρνουν ήδη την αντίθετη κίνηση. Η λόγχη του Αλεξάνδρου κατευθείνεται κατευθείαν στο κεντρικό σημείο της εικόνας και εισβάλει στο ταλαντευούμενο με το μαστίγιο βραχίονα του ηνίοχου(7), ο οποίος δείνει το σήμα κατεύθυνσης πρός την φυγή. Οι τρείς λόγχες στο δεξιό άκρο της εικόνας δείχνουν αυτήν την κίνηση φυγής. Λίγο αργότερα και οι άλλες ρίχνονται φεύγοντας κατά τις λόγχες που προέρχονται απο τον Αλέξανδρο. Αυτή η κίνηση αντίθετης πορείας επαναλαμβάνεται ενδεικτικά πλούσια σε σχέση με τον κορμό και τα κλαδιά του γυμνού δέντρου.

Η απάντηση που δίνει η εικόνα στο ερώτημα για την υπεροχή του Μ. Αλεξάνδρου συνοψίζεται ώς εξής: Ο ανίκητος, αγωνιστής και τολμηρός Αλέξανδρος. Μια στάση που αντανακλάται στο ορθάνοιχτο μάτι του και στην λόγχη του, που κατατροπώνει τον Πέρση. Φαίνεται τόσο τρομερός και υπερδύναμος στον αντίπαλο του που αυτός πανικόβλητος τρέπεται σε φυγή. Εν τούτοις μιλάει και η παρουσίαση της εικόνας στην χειρονομία του Δαρείου και στους τρεις Πέρσες που είναι μπροστά απο αυτόν. Αυτόν τον αντίπαλο τον δίνουν αξιοπρέπεια και ανθρώπινη μεγαλοσύνη. Παρόμοιο με τους Πέρσες του Αισχύλου, ισχύουν ακόμη και για τους ηττημένους αξίες όπως συμπάθεια και υπόληψη. Η απάντηση της εικόνας αντιστοιχει στην ιστορική μας γνώση: τόσο στην Ισσό όσο και στα Γαυγάμηλα οΑλέξανδρος κατευθείνει την μαχη με μια ασυνήθιστη τακτική μανούβρας. Επιτίθεται αιφνιδιαστικά, περικυκλωμένος απο τους έφιππους εταίρους, ένα είδος του καλύτερου στρατεύματος του, κατά της εχθρικής γραμμής. Σπάει αυτήν την αντίσταση με την αιφνιδιαστική του επίθεση και παρουσιάζεται εντελώς απρόβλεπτα μπροστά απο τον Δαρείο. ο οποίος χωρίς να το σκεφτεί τρέπεται σε φυγή. Οι αιχμάλωτοι του Αλεξάνδρου αντιμετωπίζονται με μια για τους Πέρσες ασυνήθιστη φροντίδα και σεβασμό. Η εικόνα δεν μας δίνει μόνο μια ορισμένη μάχη του Αλεξάνδρου αλλά διαμορφώνει με έναν τρόπο την τυπολογία της νίκης του.

Αναπαράσταση του ψηφιδωτού

απο τον Dr Werner Kruck

Όποιος έχει ασχοληθεί με το ψηφιδωτό του Αλεξάνδρου αργά ή γρήγορα θα αναρωτηθεί πόσο ωραίο θα φαινόταν αυτό το αριστοτέχνημα πριν την φθορά του

Στην αναζήτηση μου για χρήσιμες πληροφορίες βρήκα στη σελίδα διαδικτύου απο τον Ηelmut Klatt αυτην την μοναδική φωτογραφία μιας ελαιογραφίας. Ευθύς απο το Αρχαιολογικό μουσείο της Νάπολης(MaNN), όπου βρίσκεται το αρχικό ψηφιδωτό απο την Πομπηία. Απο το ατελής ψηφιδωτό υπάρχουν πολλές εικόνες αλλά τι κρέμεται απο αυτό αριστερά, η ελαιογραφία. Φαίνεται μόνο απο μερικούς που θα το προσέξουν. Σε αυτο βρήκα τα ίχνη. Εαν αυτη η φωτογραφία δεν ήταν κατάλληλη ως πρότυπο για την δημιουργία ενος καινούριου ψηφιδωτού. Απο την αντανάκλαση του φωτός, στην αριστερή πλευρά της εικόνας, όπου το ψηφιδωτό παρουσιάζει τα μεγαλύτερα κενά οι λεπτομέρειες δεν διακρίνονται. Δεν γινόταν αλλιώς: έπρεπε να πάω στην Νάπολη.

Στα 49 μου γενέθλια είχε έρθει η στιγμή. Η σύζυγος μου είχε πάρει άδεια για να φροντίσει τα παιδιά, η πτήση ήτανε κλεισμένη. Μου επιτρεπόταν να εκπληρώσω μια επιθυμία απο τα βάθη της καρδιάς μου.

Eδώ βλέπετε στη συνέχεια μια τεχνική επεξεργασμένη φωτογραφία της ελαιογραφίας. φυσικά υπάρχουνε απο πλευρά κριτικής ακόμη καλύτερες λεπτομερέστατες φωτογραφίες. Εάν το ψηφιδωτό φαινότανε στην πραγματικότητα ακριβώς έτσι αυτό είναι αβέβαιο. Η εικόνα ζωγραφίστηκε στα χρόνια μετα απο την ανακάλυψη του ψηφιδωτού(1831), αλλά δεν είναι γνωστές οι πληροφορίες για το που βασίζεται η ζωγραφική και ο τρόπος με τον οποίο έγινε. Εάν μπορούσαμε να γνωρίζουμε στις ανασκαφές ενδεχομένως ακόμη περισσότερα όπως πως τελικά διασώθηκε;όπως πάντα, ακόμη και αν εντελώς στη φαντασία βασίστηκε, η σύνθεση είναι απο μόνη της συνεπής.

Με τη λεία μου γύρισα ευτυχισμένος στο σπίτι μου και ήταν το πραγματικό όνειρο μου, ένα ολοκληρομένο ψηφιδωτό απο την μάχη του Αλεξάνδρου να κατασκευάσω. Είχα έρθει ένα βήμα πιο κοντά.

Το επόμενο βήμα ήταν η κατασκευή ενός ψηφιδωτού με βάση το πρότυπο. κάθε ψηφιδωτό πρέπει πρώτα να σχεδιαστεί με το χέρι, μετά στη συνέχεια εφόσον τοποθετηθούν οι πέτρες, στεκόμαστε μπροστά απο αυτό και παρατηρούμε ότι δεν έχουμε μια ολοκληρομένη εικόνα όσον αφορά τα σχήματα και τις αναλογίες. επάνω απο το ζωγραφισμένο πρότυπο τοποθετούμε μια πλαστική ζελατίνα και επάνω απο αυτήν ένα ενισχιμένο δίχτυ. Όπως εργάζονται στο σοβάτισμα εξωτερικών προσόψεων, στο κλαδο των κατασκευών. Μέσα απο τις τρύπες απο το δίχτυ μπορούμε ακόμη να δούμε το πρότυπο, εφόσον το δίχτυ είναι αρκετά σταθερό για να κρατήσει τις κολλημένες πέτρες. Στη συνέχεια στο στάδιο της τοποθέτησης μπορούμε με συγκολλητικό ασβεστοκονίαμα στο πίσω μέρος του πλέγματος στο δίχτυ να συνδέσουμε τις πέτρες στην τοιχοποιία.

Εξαιτίας του υψηλού βάρους αποφασίσαμετο πρώτο αντίγραφο του ψηφιδωτού του Αλεξάνδρου να μην το κατασκευάσουμε στο αρχικό μέγεθος 582x313 εκατοστά αλλά σε μικρότερο μέγεθος 420x180 εκατοστά και αυτό το ψηφιδωτό ήδη έχει βάρος 130 κιλά και αποτελείται απο περίπου 150.000 πέτρες.

Παραδεχτήκαμε ότι το αρχικό ψηφιδωτό είναι πολύ πιο ισχυρά ανώτερο και εντυπωσιακό. Ενώ εμείς 2-3 πέτρες ανά εκατοστό² δουλεύουμε, στο αρχικό είναι 5-6 πέτρες ανά εκατοστό². Στην συνολική επιφάνεια παρατηρήθηκε ότι οι τεχνίτες του ψηφιδωτού απο την Πομπηία επεξεργάστηκαν περίπου 1 εκατομμύριο μικρές πέτρες. Ένα πραγματικά γιγαντιαίο κατόρθωμα. Ήδη η κατασκευή του ανολοκλήρωτου αντίγραφου του ψηφιδωτού που εκτίθεται στην Νάπολη, αυτό που τώρα βρίσκεται στην πομπηία είχε αξία πάνω απο 500.000 ευρώ. Σε αυτό το επίπεδο δεν μπορούμε και δεν θέλουμε να το βάλουμε.

Για μας είναι σημαντική η ολοκληρωτική και ακριβής συνολική εντύπωση και δεν αποτελεί αναπαραγωγή που να ανταποκρίνεται σε αρχαιολογικές αξιώσεις. Όμως έπρεπε και το δικό μας αντίγραφο να ζωγραφιστεί: 480x180 εκατοστά.

http://alexandermosaik.de/