Χατζημιχάλης Γιάνναρης: Ο Κρητικός «μαύρος διάβολος» για τους Τούρκους

 Για τους Τούρκους κατακτητές ήταν ο «καράσεϊτάν». Δηλαδή ο μαύρος διάβολος.

Η ηρωική μορφή του Χατζημιχάλη Γιάνναρη, του επαναστάτη από τους Λάκκους ξεπήδησε μέσα από τη γεμάτη αίμα ιστορία της Κρήτης. Κυριάρχησε στρατιωτικά σ' όλες τις επαναστάσεις από το 1866 μέχρι και την απελευθέρωση το 1913.Διαδραμάτισε σοβαρό πολιτικό ρόλο στα χρόνια της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας.

Γιγαντόσωμος, με μακριά γενειάδα από τα νεανικά του χρόνια, μια όψη βιβλική, που μπορούσε να εκφράζει τους πόθους των Κρητικών για απελευθέρωση. Γεννήθηκε το 1831 στους Λάκκους Χανίων. Η οικογένειά του, όπως και άλλες Λακκιώτικες, είχε την καταγωγή από το Βυζάντιο.

Γενάρχης της οικογένειας ήταν ο Σκουλής Κόκκος ο οποίος ήρθε από το Βυζάντιο και εγκαταστάθηκε στους Λάκκους πριν από την τουρκική κατάληψη της Κρήτης το 1669. Ένας από τους γιούς του Κόκκου, ήταν ο Γιάννης Κόκκος, ή όπως παρονομάστηκε λόγω του πελώριου αναστήματος του, Γιάνναρος. Με αυτό το επώνυμο κληροδότησε τη μετέπειτα οικογένεια των Γιαννάρηδων.

Ο πατέρας του Χατζή Μιχάλη καταρχήν ήταν επαναστάτης και στη συνέχεια έγινε ιερέας, και απέκτησε τέσσερα παιδιά. Μαζί με δύο από τους γιούς του, τον Μιχάλη, 17 ετών, και τον Παναγιώτη επισκέφτηκαν τους Αγίους Τόπους ως προσκυνητές. Από τότε ο Μιχάλης πήρε και την προσωνυμία Χατζής.

Από τα νεανικά του χρόνια ακόμη ο Χ.Μ. ήταν ατίθασος και ασυμβίβαστος. Οι διώξεις του από τους Τούρκους άρχισαν στα 1855, 24 ετών. Ο Ιωάννης Κονδυλάκης περιγράφει το πρώτο επεισόδιο: «Διαρκούντος του Κριμαϊκού πολέμου, διάφοροι νέοι, μπέιδες των Χανίων, εώρτασαν δια συμποσίου εις το χάνι της Αγιάς, (...) μίαν νίκην των συμμάχων Αγγλογάλλων και Τούρκων, εναντίον των Ρώσσων. Ενώ το συμπόσιον ευρίσκετο εις την ακμήν και οι εύθυμοι μπέϊδες ύβριζαν και εχλεύαζαν τους χριστιανούς και τους ρώσους δι' αυτοσχεδίων ασμάτων, κατέφθασαν δύο νέοι χριστιανοί, πελώριοι στο ανάστημα, οι οποίοι (...) επέπεσαν ως θύελλα κατά των διασκεδαζόντων και μετ' ολίγον οι πλείστοι των μπέιδων είχον αγρίως ξυλοκοπηθή (...).

Ήρωες του επεισοδίου ήταν ο Χ.Μ. και ένας εξάδελφός του. Από την ημέρα εκείνη άρχισε η φήμη του Χ.Μ. και η καταδίωξή του από την τουρκική εξουσία. Οι δύο εξάδελφοι μετά από καιρό καταδίωξης συνελήφθησαν και κλείστηκαν σε φυλακή στο Ρέθυμνο. Προσπάθησαν να δραπετεύσουν αλλά ο Χ.Μ. πέφτοντας από το τείχος έπαθε κάταγμα της κνήμης και ξανασυνελήφθησαν».

Τελικά αποφυλακίστηκαν αφού πληρώθηκε ένα μεγάλο ποσόν που είχε συγκεντρωθεί με έρανο. Αμέσως μετά την αποφυλάκισή του ο Χ.Μ. συμμετείχε, ως ένοπλος επαναστάτης πλέον, στις πρώτες συγκεντρώσεις επαναστατών στην Αγία Κυριακή και στα Μπουτσουνάρια Κυδωνίας, που οδήγησαν στο κίνημα του Μαυρογένη στα 1858.

Οι πολλές ικανότητες και αρετές που έδειξε, σ' αυτή τη σύντομη επανάσταση, ήταν αιτία να τον συλλάβουν δόλια οι Τούρκοι στους Λάκκους και να τον οδηγήσουν δέσμιο στα Χανιά. Αφού τον διαπόμπευσαν στους δρόμους των Χανίων, του Ρεθύμνου και του Ηρακλείου, τον έκλεισαν στη φυλακή. Αποφυλακίστηκε με τον όρο να χρησιμοποιήσει την επιρροή του για να πείσει τους συμπατριώτες του να σταματήσουν να αναζητούν την προστασία από τις Μεγάλες Δυνάμεις.

Το 1860 σε ηλικία 29 χρόνων έφυγε για την Ελλάδα και κατατάχθηκε στο επίλεκτο Τάγμα των Κρητών στην Αθήνα. Μετά τη διάλυση του Τάγματος το 1862 επιστρέφει στην Κρήτη κρυφά. Συλλαμβάνεται εκ νέου, φυλακίζεται, αποδρά και ζει φυγόδικος στα βουνά μέχρι που του δίνεται νέα αμνηστία. Η πατριωτική επαναστατική δράση του Χατζη-Μιχάλη Γιάνναρη κορυφώθηκε λίγο πριν και κατά τη διάρκεια της πιο μεγάλης Κρητικής Επανάστασης, αυτής του 1866-1869. Σ' αυτήν έπαιξε κύριο πρωταγωνιστικό ρόλο.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι ως πρώτη επαναστατική πράξη αυτής της μεγάλης επανάστασης αναφέρεται από πολλούς ιστορικούς η συγκέντρωση στις 30 Μαρτίου 1866 μεγάλης ομάδας νέων Λακκιωτών μπροστά στην εκκλησία του Αγ. Αντωνίου Λάκκων που έδωσαν τον τότε καθιερωμένο όρκο των αδερφοχτών για επανάσταση και ένωση. Έστειλαν το μήνυμα στον Χ.Μ στο Ακρωτήρι και εκείνος το αποδέχτηκε αμέσως.

Δέκα ημέρες μετά, στις 10 Απριλίου 1866, συγκεντρώθηκαν στον Ομαλό οπλαρχηγοί απ' όλες τις επαρχίες για να λάβουν αποφάσεις για το ξεκίνημα της Επανάστασης και μαζί με τον Χατζή Μιχάλη, συμφώνησαν να στείλουν επιστολή προς τον Σουλτάνο και τους Προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων για την κατάσταση της πείνας της γύμνιας και της εξαθλίωσης και να προειδοποιούν ότι κάτω απ΄ αυτόν τον πόνο κρυβόταν το αίσθημα της εκδίκησης και της εξέγερσης. Μετακινήθηκαν προς Μπουτσουνάρια, και από εκεί έστειλαν την επιστολή προς τον Σουλτάνο και τους προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων, υποβάλλοντας 10 αιτήματα. Όταν οι Τούρκοι απέρριψαν την επιστολή με τα 10 αιτήματα, κηρύχθηκε επίσημα η μεγαλύτερη όλων των Κρητικών επαναστάσεων στις 21 Αυγούστου του '66 στα Ασκύφου Σφακίων, με στόχο την ελευθερία και την ένωση με την Ελλάδα.

Ο Χατζημιχάλης Γιάνναρης υπήρξε από τους πρώτους προκρίτους της δυτικής Κρήτης, που συμμετείχαν σε όλες τις ένοπλες συγκεντρώσεις, που προετοίμασαν, οργάνωσαν και κήρυξαν τον μεγάλο κρητικό ξεσηκωμό του 66 και εκείνον εξέλεξε η «Γενική Συνέλευση των Κρητών», ως γενικό αρχηγό της επαρχίας Κυδωνίας. Δόθηκαν αρκετές αιματηρές μάχες στον Βαφέ Αποκορώνου, στο Καστέλι Κισσάμου, στη Σαβουρέ Κυδωνίας, στο Γερακάρι Αμαρίου, στα Περβόλια Κυδωνίας, στο Οροπέδιο Λασιθίου, στον Καλλικράτη και στην Αράδαινα Σφακίων, στον Πρασέ Ρεθύμνου, στην Τύλισο, στο Γάζι και στο Φόδελε Μαλεβιζίου, στην Επισκοπή Ρεθύμνου κ.α.

Ο Μουσταφά Πασάς ένα μήνα μετά την έναρξη της επανάστασης για να εκδικηθεί τον Χ.Μ. κατέστρεψε εκ θεμελίων το σπίτι του και πυρπόλησε τους Λάκκους. Η μεγάλη εκείνη επανάσταση, των «χιλίων ημερών», ή το «δεύτερο '21» όπως ονομάστηκε, τελικά κάμφθηκε. Οι κεφαλές της παρέμειναν κυνηγημένοι στο φαράγγι της Σαμαριάς κάτω από το Ξυλόσκαλo. Είχαν να αντιμετωπίσουν τρεις εχθρούς: Τους Τούρκους που απειλούσαν με αντίποινα τους συγγενείς τους, την πείνα και το χιόνι.

Οι τραγικές συνθήκες των κυνηγημένων επαναστατών φαίνονται μέσα σε επιστολή που ο Χατζή Μιχάλης έστειλε προς άγνωστο παραλήπτη, με το σχέδιο του να μεταβεί στην ελεύθερη Ελλάδα και να οργανώσει, μαζί με άλλους, τη συνέχεια της επανάστασης, ζητώντας να του εξασφαλίσουν διαφυγή με κάποιο πλοίο. Στη ίδια επιστολή διεκταγωδούσε την κατάστασή του. Ο ίδιος ήταν κυνηγημένος μέσα στην πείνα και τις κακουχίες και, όπως ανέφερε, κρυμμένος σε μυστικό μέρος, το οποίο γνώριζε μόνο ο ταχυδρόμος που του μετέφερε την αλληλογραφία.

Αργά ή γρήγορα, όλοι οι πολέμαρχοι αναγκάστηκαν να παραδοθούν στους Τούρκους. (Να σημειώσουμε ότι ο πασάς με την επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων είχε αναγκαστεί να δώσει αμνηστία). Δεν ήταν η πρώτη φορά που οι μεγάλες δυνάμεις ανάγκαζαν τους Τούρκους να δίνουν αμνηστία σε Κρήτες επαναστάτες στο πλαίσιο ισορροπιών που ήθελαν να κρατούν με βάση τα δικά τους σχέδια.

Όμως οι Τούρκοι παρά την αμνηστία και την απόφαση του να διαβιώσει ειρηνικά στους πυρπολημένους Λάκκους, τον συνέλαβαν και τον οδήγησαν στα Χανιά. Είχαν άλλα σχέδια. Ο Τούρκος πασάς Χουσεήν Αυνής φώναξε προς το πλήθος των χριστιανών που είχε συναθροιστεί μπροστά στο Διοικητήριο μετά τη σύλληψη του Χ.Μ. Να τον Αχιλλέα σας! Τον έπιασα... Το γιατί τον αποκάλεσε «ο Αχιλλέας σας» θα απαντηθεί στη συνέχεια.

Οι επαναστατικοί αγώνες του Χ.Μ. δεν περιορίστηκαν μόνο στην Κυδωνία. Ο ίδιος πολέμησε σε πολλές μάχες που δόθηκαν σ' όλη τη δυτική Κρήτη. Παρών ήταν και στη μονή Αρκαδίου με 1.500 επαναστάτες. Η Επανάσταση του 66, παρά το γεγονός ότι λόγω αδυναμίας εγκατέλειψε τις επιδιώξεις για άμεση ένωση με την Ελλάδα, παρά το γεγονός ότι μετρίασε τους στόχους και δέχτηκε καθεστώς αυτονομίας και παρά τη συμπάθεια που κέρδισε στη παγκόσμια κοινή γνώμη, δεν μπόρεσε να αναστρέψει το διεθνές διπλωματικό κλίμα, που τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο ευνοούσε τη διατήρηση του status quo στο χώρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τις μεγάλες δυνάμεις.

Είναι αρκετά αποκαλυπτικές οι αναφορές του τότε προξένου στην Κρήτη της Αμερικής Γουλιέλμου Στίλλμαν, ο οποίος συνέγραψε την πολιτική ιστορία εκείνης της επανάστασης: «Καταδικασθείσης -γράφει ο Πρόξενος- της μεγαλουργού εκείνης επαναστάσεως υπό της Ευρώπης και δεσμευθείσης της Ελλάδος διά του αποκλεισμού της Σύρου υπό του Χόβαρτ, Πασά, η Ελληνική κυβέρνησις ηναγκάσθη να εγκαταλίπη τους Κρήτας».

Η Επανάσταση του '66 παρ' ότι δεν πέτυχε τους άμεσους στόχους της είχε δυο σημαντικά «παράπλευρα» αποτελέσματα.

Α) Επέφερε μεγάλο πλήγμα στο γόητρο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, καθώς φάνηκε ανίκανη να δαμάσει ένα νησί, παρά τον όγκο των δυνάμεών της σε άνδρες και οπλισμό και,

Β) Η οθωμανική κυβέρνηση, προσπαθώντας να στερήσει την εξέγερση από την υποστήριξη του λαού, υπέγραψε στις 8 Ιανουαρίου 1868 έναν ειδικό διοικητικό κανονισμό που έμεινε γνωστός ως ο Οργανικός Νόμος της Κρήτης. Ο νόμος αυτός πρόβλεπε διοικητική αναδιάρθρωση, τη συμμετοχή χριστιανών στο διοικητικό μηχανισμό, την ισότιμη χρήση της τουρκικής και της ελληνικής γλώσσας, την ίδρυση τοπικής Τράπεζας και, την εκλογή Γενικής Συνέλευσης με νομοθετικές αρμοδιότητες τοπικού χαρακτήρα. Ήταν ένα ακόμη βήμα προς την αυτονομία πιο σημαντικό από εκείνο που πέτυχε το κίνημα του 1858.

Μετά την παράδοση του και σύλληψή του Χ.Μ. ο Τούρκος διοικητής Χουσεΐν Αυνή Πασάς τον έστειλε στην Κωνσταντινούπολη όπου η τουρκική διοίκηση προσπάθησε να τον προσεταιριστεί. Αυτό ήταν το σχέδιο των Τούρκων για τον Χ.Μ. όταν παραδόθηκε και τον συνέλαβαν. Ο Χ.Μ. δεν ενέδωσε ούτε στις υποσχέσεις αλλά ούτε και στην παροχή μεγάλης μηνιαίας σύνταξης.

Τελικά, δραπέτευσε από την Κωνσταντινούπολη και με τη βοήθεια του Ρώσου πρέσβη Ιγνάτιεφ κατέφυγε στη Ρωσία. Διέμεινε αρχικά στην Οδησσό και στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στο Ταϊγάνι έως την άνοιξη του 1877. Τον Δεκέμβρη του 1877 μετά από ένα περιπετειώδες ταξίδι έφτασε ξανά στην Κρήτη και ηγήθηκε της επανάστασης του 1878. Η επανάσταση αυτή έληξε με τη σύμβαση της Χαλέπας που ήταν ένα ακόμη βήμα το σημαντικότερο όλων των προηγούμενων προς την αυτονομία αφού κήρυξε την Κρήτη αυτόνομη υπό την αρμοστεία του Πρίγκιπα Γεωργίου.

Ο Χ. Μ. εργάστηκε για τη συνομολόγηση και υπογραφή της σύμβασης και στη συνέχεια αναχώρησε στην Αθήνα. Το 1896 σε ηλικία 65 ετών επέστρεψε στην Κρήτη για να προσφέρει και πάλι αξιόλογες υπηρεσίες σε συνεργασία με τον αρχηγό του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος Τιμολέοντα Βάσο, τον Ιανουάριο του 1897, στη νικηφόρα μάχη του Ελ. Στρατού στα Λιβάδια Χανίων. Εκεί ο 66ετής πλέον πολέμαρχος τερμάτισε την πολεμική του δράση, που μέτρησε τελικά 39 χρόνια.

Το χαρακτηριστικό όλων των επαναστάσεων της Κρήτης ήταν ότι σε κάθε εξέγερση η Κρήτη έκανε και ένα βήμα παραπάνω προς την απελευθέρωση και την ένωση, πληρώνοντας όμως δυσανάλογα μεγάλο φόρο αίματος. Δεν δελεαζόταν από τις λίγες κάθε φορά παραχωρήσεις των Τούρκων. Ο σταθερός στόχος, απελευθέρωση και ένωση, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι οι Τούρκοι παραβίαζαν τις προηγούμενες συμφωνίες το τέλος κάθε εξέγερσης έθετε τη βάση για την επόμενη.

Το 1897 η κατάσταση είχε φθάσει πάλι στο απροχώρητο. Ο Γάλλος πολιτικός, διπλωμάτης και ελληνιστής περιηγητής Victor Bérard, περιγράφει για τα Χανιά: 

«Η μισή πόλη εκμηδενισμένη. Μια διαρπαγή τριών ημερών. Μερικές χιλιάδες δολοφονίες. Ένας ολόκληρος λαός να ρίχνεται μέσα στις βάρκες για να φτάσει τα πλοία της Ευρώπης, και να τουφεκίζεται στην άκρη της αποβάθρας. Τέλματα αίματος πλυμένα ξαφνικά από ρυάκια καιγόμενου λαδιού -η συγκομιδή του χρόνου ήταν ακόμη μέσα στα μαγαζιά και εκατοντάδες εξάλιτρα αναπηδούσαν απότομα από τις υπερπυρακτωμένες επιφάνειες των δοχείων. [...] Αναδυόμενοι από αυτό το σκοτάδι, βρισκόμαστε μέσα σε ερείπια, πέτρες, τοίχους γλειμμένους από την πυρκαγιά, γκρεμισμένες ξυλωσιές, μια συνοικία από στάχτη που αποπνέει ακόμα την οσμή καμένου λαδιού και αλλοιωμένης σάρκας. Αυτά απέμειναν από τη χριστιανική συνοικία των Χανίων».

Τέτοιες διαχρονικές εικόνες δικαιολογούν την αποφασιστικότητα για σκληρούς αγώνες μέχρις εσχάτων την οποία και ο Χ.Μ. εξέφρασε προς τον εν λόγω Γάλλο όταν επισκέφτηκε στον Ομαλό το 1897. Ο Χ.Μ. σε επίπεδο ανθρώπινων σχέσεων, είχε την ικανότητα να διατηρεί καλές προσωπικές σχέσεις με τη συντριπτική πλειονότητα των υπόλοιπων οπλαρχηγών. Οι συμφιλιωτικές του προσπάθειες όταν αναφύονταν διαφορές μεταξύ των οπλαρχηγών αλλά και τα λόγια συμβουλών και θάρρους προς τους συμπολεμιστές του, βοήθησαν σημαντικά την ενότητα του αγώνα.

Οι αντιπαραθέσεις και ανταγωνισμοί που είχε σε προσωπικό επίπεδο με άλλους οπλαρχηγούς ήταν ελάχιστες. Μετά την απελευθέρωση στη διάρκεια της Κρητικής Πολιτείας απέδειξε ότι εκτός από το τουφέκι ήταν ικανός να μάχεται και πολιτικά. Μετά τον εορτασμό των πρώτων Ελευθέριων, ο Χατζη-Μιχάλης εκλέχτηκε πληρεξούσιος Χανίων στην πρώτη Κρητική Εθνοσυνέλευση και την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας διορίστηκε από τον Πρίγκιπα, βουλευτής Χανίων. Υπήρξε πρώτος πρόεδρος της Επαναστατικής Συνέλευσης των Κρητών, το Νοέμβριο του 1911, όταν πάρθηκε η απόφαση να σταλεί αντιπροσωπεία Κρητών βουλευτών στο ελλην. κοινοβούλιο, προκειμένου με την εκεί παρουσία τους να περάσουν το μήνυμα της de facto ένωσης. Ήταν τότε που ο Ελευθέριος Βενιζέλος, πρωθυπουργός ήδη της Ελλάδας, δεν τους δέχτηκε στη βουλή, καθόσον τόσο η Τουρκία όσο και η Ευρώπη αντιδρούσαν και απειλούσαν την Ελλάδα, αν προχωρούσε στην Ένωση.

Ήταν προφανές ότι εμπειρία του ατυχούς και καταστροφικού ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897 εξ αιτίας του Κρητικού ζητήματος ήταν ακόμη πολύ πικρή. Ο Βενιζέλος τους απέπεμψε λέγοντάς του ότι θάρθει και η ώρα της ένωσης. Που βέβαια ήρθε δύο χρόνια αργότερα. Το 1912 και ενώ είχε περάσει πλέον την ηλικία των 80 εξελέγη ομόφωνα Πρόεδρος της Διοικούσας Επαναστατικής Επιτροπής, αξίωμα που αντιστοιχούσε σε αυτό του Πρωθυπουργού της Κρητικής Πολιτείας και προήδρευσε στην Κρητική Συνέλευση, που κήρυξε την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Η τύχη τον ευνόησε όχι μόνο να ζήσει αυτή τη στιγμή αλλά και να δει την πραγματοποίηση του μοναδικού σκοπού των μακρών αγώνων του την 1η Δεκεμβρίου 1913 στην επίσημη τελετή της Κρητικής ελευθερίας και της Ένωσης με την Ελλάδα

Όπως γράφουν οι ιστορικοί, ο αετός των λευκών ορέων, ο θρυλικός Χατζή Μιχάλης Γιάνναρης, ζωσμένος το τιμημένο του σπαθί, δώρο των Ελλήνων της Ρωσίας, κρατούσε τη σημαία, την οποίαν ο Βασιλιάς θα ύψωνε πάνω στο Φιρκά. Την ίδια σημαία, την οποίαν οι μεγάλες δυνάμεις είχαν υποστείλει βίαια το 1909 και είχε διαφυλάξει ο ίδιος. Με τρεμάμενα χέρια ο ήρωας παρέδωσε τη σημαία με την εξής προσφώνηση:

«Σας παραδίδω την σημαίαν ταύτην, υπό τας πτυχάς, της οποίας ηγωνίσθη η Κρήτη επί μακρόν, όπως υψωθή επί του ιστορικού τούτου μέρους όπου εφυλακίζοντο οι υπέρ της ελευθερίας αγωνιζόμενοι. Να είναι σύμβολον της διαρκούς ελευθερίας της Κρήτης και της πολυποθήτου Ενώσεώς της μετά της Ελλάδος».

Ο Βασιλιάς, με τον Πρωθυπουργό Βενιζέλο σε ένδειξη σεβασμού και τιμής προς όλους τους αγωνιστές της λευτεριάς της Κρήτης, έδωσαν συμβολικά το σχοινί στους αρχηγούς Χ. Μ. Γιάνναρη και Αναγνώστη Μάντακα στο πλαίσιο του τελετουργικού ύψωσης της ελληνικής σημαίας στον ιστό.

Στις 22 Ιουλίου 1916 ο Δρυς των Λευκών Ορέων έπεσε σε ηλικία 85 ετών.

Τις προηγούμενες ημέρες οι τοπικές εφημερίδες ενημερώνουν τον λαό για την πάλη του Διγενή με τον Χάροντα, χαρακτηρίζοντας τον ετοιμοθάνατο πλέον Χ.Μ. ως έναν από τους σπουδαιότερους, αν όχι τον σπουδαιότερο, θεμελιωτή της Κρητικής ελευθερίας.

Κηδεύτηκε με τιμές στρατηγού αν και δεν έφερε στρατιωτικά διακριτικά και βαθμούς. Η πολιτεία δικαίως τον αναγνώρισε ως ένα από τους ικανούς στρατηγούς της ελληνικής ιστορίας. Τάφηκε στον ιστορικό Ομαλό, στον λόφο του Αγίου Παντελεήμονος Ο Χ. Μ. αποτέλεσε μυθική μορφή όχι μόνο για τους Λακκιώτες. Οι Τούρκοι εξ αιτίας της ευφυΐας, του θάρρους της αντρειοσύνης και της πίστης του ως ηγέτης του επαναστατικού σώματος και για το γεγονός ότι κατόρθωνε συχνά να ξεγλιστρά στις καταδιώξεις τους, τον αποκαλούσαν «καρά σεϊτάν» δηλαδή μαύρο διάβολο.

 

Ο Κωνσταντίνος Σκόκος στο Ημερολόγιο του 1886 που ήταν το δημοφιλέστερο έντυπο της εποχής του στην Ελλάδα και όχι μόνον γράφει μεταξύ άλλων: «... Από τούδε βίος του ανδρός δεν είναι πλέον ιδιωτικός, αλλά πολιτική ιστορία της όλης Κρήτης, (...) Η μακρά και ηρωική επανάστασις του 1866-69 είναι νέα Τρωική ιστορία της Κρήτης, ουδείς δε των πρωτοστατούντων ηγετών δύναται να διεκδικήσει τα πρωτεία απέναντι του Χατζή Μιχάλη. (...) Ουδέποτε ουδαμού κατηγορήθη ότι επιβουλεύται τα κοινά προς το ίδιον συμφέρον ή προς τους συγγενείς αυτού χαριζόμενος.(...) Τούτοις προσθετέον ότι και το υπέροχον αυτού παράστημα και κάλλος, η σωματική αυτού ευρωστία και έκτακτος ταχύτης και τόλμη εις τας στρατιωτικάς κινήσεις επιβάλλουσιν αυτόν ηγεμονικώς ενώπιον παντός στρατιώτου. Αι αδιαφιλονίκητοι αυταί αρεταί του προσέδωσαν τοιούτον γόητρον εν τη φαντασία του Κρητικού λαού ώστε πολλαχού απεδόθησαν εις αυτόν και μυθικαί ιδιότητες».

Ο πρόξενος της Αμερικής Στίλλμαν που προαναφέρθηκε, αν και δεν γνώριζε προσωπικά τον Χ.Μ. γράφει: «Ο Χατζή Μιχάλης»: «αναμφιβόλως διεδραμάτισε τον σπουδαίοτατον πρόσωπον της επαναστάσεως. Γόνος ων στρατιωτικής οικογενείας εκληρονόμησε (...) πολιτικήν δύναμιν και αφ' ετέρου αληθώς στρατηγικά προσόντα και ακατάβλητον ανδρείαν, τα οποία τον κατέστησαν φόβητρον των τουρκικών αρχών. Πολλάκις παρετήρησα ότι οι Κρήτες ασυναισθήτως επαναλάμβαναν την ομηρικήν περιγραφήν τους Αχιλλέως προκειμένου περί Χατζή Μιχάλη».

Αυτή είναι και η εξήγηση γιατί ο Πασάς κοκορεύτηκε στους Χριστιανούς ότι έπιασε τον «Αχιλλέα» τους. «Η Κρήτη -συνεχίζει ο Στίλμαν- δύναται ευλόγως να σεμνύνητε επί τοιούτοις τέκνοις, αλλά και ο Χατζή Μιχάλης δύναται να υπερηφανεύηται επί τοις συναγωνισταίς αυτού, μάλιστα δε τοις λεοντοθύμοις οπαδοίς αυτού Λακκιώταις οίτινες αείποτε εν τοις προμάχοις πρωτοστατουντες επετέλεσαν τα μέγιστα ανδραγαθήματα».

Η αναφορά σε ιστορικά γεγονότα ή πρόσωπα έχει από μόνη της μια αξία ακόμη και αν απλά και μόνο είναι μνημόσυνο ή απόδοση τιμής σε ήρωες και ηρωικές πράξεις και μ' αυτή την έννοια είναι άξιοι συγχαρητηρίων όσοι πρωτοστάτησαν και βοήθησαν για την ανέγερση του ανδριάντα. Έχει όμως ακόμη μεγαλύτερη αξία όταν αυτές οι εκδηλώσεις μας οδηγούν σε αναστοχασμό. Αν μπορούσαν να μιλήσει ο ήρωας μπροστά μας θα θεωρούσε αυτονόητο έναν απολογισμό των επόμενων γενεών αν διαχειρίστηκαν σωστά και άξια ή όχι την κληρονομιά που άφησε ο ίδιος και οι άλλοι αγωνιστές. Κληρονομιά που αποκτήθηκε με σκληρούς αγώνες και με πολύ αίμα. Και σ' αυτό πρέπει να έχουμε μια απάντηση. Ο καθένας ατομικά, αλλά και συλλογικά ως κοινωνία. Και αν απαντήσουμε σ' αυτό το ερώτημα, σίγουρα θα βρούμε και ποιο είναι το ορθό να πράττουμε στην πορεία.

* Το παραπάνω κείμενο είναι η ομιλία που εκφώνησε ο αντ/γος ε.α. Στέφανος Ανδριάνης στα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Χατζη-Μιχάλη Γιάνναρη, στους Λάκκους, στις 21/8/2016, εκατό χρόνια μετά τον θάνατό του.

Πηγή: hania.news