Η ελληνική συμμετοχή στην κατασκευή του «Πήλινου στρατού» της αρχαίας Κίνας

 

Πολεμιστής ελληνιστικής τεχνοτροπίας μαζί με απεικόνιση κενταύρου σε μάλλινη ταπισερί τοίχου του 3^ου ή του 2^ου αιώνa π.Χ. από το βαθύπεδο του Ταρίμ. Πρόκειται για ένα από τα γνωστότερα έργα ελληνικής τεχνοτροπίας στην περιοχή, την εποχή που κατασκευαζόταν ο Πήλινος Στρατός (Sampul, Urumqi Xinjiang Museum, credit: Wikimedia commons).
.
Περικλής Δεληγιάννης
.
Το κύριο «σεισμικό» γεγονός των ημερών που πέρασαν για την Αρχαιολογία και την Ιστορία, ήταν η εκτίμηση σε εκπομπή του BBC και του National Geographic από κοινού, μιας ομάδας αρχαιολόγων οι οποίοι συνεχίζουν τις ανασκαφές στο Μαυσωλείο του Τσιν Σι Χουάνγκ Τι, του πρώτου αυτοκράτορα της ενωμένης Κίνας (βασιλεία 221-210 π.Χ.) με επικεφαλής αρχαιολόγο τη Δρ. Li Xiuzhen, ότι υπήρξε αρχαία ελληνική συμμετοχή στην κατασκευή των αγαλμάτων του περίφημου «Πήλινου στρατού» του πρώτου αυτοκράτορα. Η Li Xiuzhen δήλωσε τα εξής: «Εχουμε ενδείξεις ότι υπήρξαν στενές σχέσεις ανάμεσα στην Κίνα του Πρώτου Αυτοκράτορα και στη Δύση πριν από την επίσημη λειτουργία του Δρόμου του Μεταξιού. Πρόκειται για πολύ νωρίτερα από ότι νομίζαμε…. 
Τώρα πιστεύουμε ότι ο Πήλινος στρατός, οι ακροβάτες και τα ορειχάλκινα γλυπτά που βρέθηκαν στο μαυσωλείο, έχουν εμπνευσθεί από αρχαία ελληνικά γλυπτά και την αρχαία ελληνική τέχνη….»
Ο καθηγητής Ιστορίας της Ασιατικής Τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης Lukas Nickel υποστηρίζει αυτή την θεωρία. Μάλιστα πρόσφατα μετέφρασε ένα αρχαίο κείμενο το οποίο αναφέρει την κατασκευή αγαλμάτων ανθρώπων φυσικού μεγέθους και εμφάνισης στη δυτική Κίνα κατά τη βασιλεία του Πρώτου Αυτοκράτορα. Ο Νίκελ ανέφερε: «Φαντάζομαι ότι κάποιος Ελληνας γλύπτης πιθανώς βρισκόταν στην τοποθεσία, ο οποίος εκπαίδευε τους εντόπιους καλλιτέχνες.»
Όπως παρατηρούν οι Κινέζοι και Ευρωπαίοι υποστηρικτές της θεωρίας του «Ελληνα ταξιδευτή» όπως ήδη αποκλήθηκε, πριν από την κατασκευή του Πήλινου στρατού οι Κινέζοι δεν είχαν καμμία παράδοση φιλοτεχνίας αγαλμάτων σε φυσικό μέγεθος ή καθαυτό φυσικής εμφάνισης. Και αυτό δεν ήταν κάτι που οι Ελληνες το έμαθαν μέσα σε μία νύκτα, αλλά χρειάστηκαν αιώνες για να το αναπτύξουν. Γενικά πιστεύουν ότι η ελληνική αγαλματοποιία πιθανώς έφθασε στην Κίνα στα τέλη του 4^ου αιώνα π.Χ., κάποια στιγμή μετά την εκστρατεία του Αλεξάνδρου έως τη Φεργκάνα.
Όπως ανακάλυψα ερευνώντας σε αμερικανο-βρετανικές εφημερίδες στο διαδίκτυο (δεν είδα ο ίδιος το ντοκυμανταίρ του BBC), υπάρχει επίσης το στοιχείο του μιτοχονδριακού DNA το οποίο λήφθηκε από σκελετούς περί το μαυσωλείο του Πρώτου Αυτοκράτορα, το οποίο θέτει τους Ευρωπαίους σε κατάσταση στενών σχέσεων με τον γηγενή πληθυσμό πολύ νωρίτερα από ότι πιστευόταν έως πρόσφατα. Αυτοί οι Ευρωπαίοι αναμείχθηκαν με ενδογαμία με τον γηγενή πληθυσμό την εποχή κατά την οποία δημιουργήθηκαν τα αγάλματα του Πήλινου Στρατού.
Επίσης δείγματα μιτοχονδριακού DNA το οποίο λήφθηκε από σκελετούς από την Αυτόνομη Περιοχή Σιντζιάνγκ-Ουιγκούρ (Xinjiang), τη δυτικότερη επαρχία της σημερινής Κίνας, δείχνουν όχι μόνο ότι υπήρχε ευρωπαϊκή παρουσία στην περιοχή νωρίτερα από ότι πιστευόταν, αλλά και ότι οι Ευρωπαίοι προηγήθηκαν των Κινέζων εκεί, σύμφωνα πάντα με τους δημιουργούς του ντοκυμανταίρ του BBC (αναφορές σε αμερικανο-βρετανικές εφημερίδες στο διαδίκτυο). Και συνεχίζουν: «Φαίνεται πιθανό Ευρωπαίοι να ζούσαν στη Σιντζιάνγκ κατά τη βασιλεία του Πρώτου Αυτοκράτορα».
Τέλος όπως αναφέρεται στις ίδιες εφημερίδες στο διαδίκτυο, υπάρχουν ήδη σκεπτικιστές οι οποίοι ζητούν περισσότερα στοιχεία υπέρ αυτής της θεωρίας, με το σκεπτικό ότι όπως συμβαίνει ενίοτε τέτοιες θεωρίες σύντομα καθίστανται αμφιλεγόμενες.
.


Ανω: χάρτης της Ασίας του 2^ου αιώνα π.Χ. στον οποίο σημειώνονται η Κίνα του Πρώτου Αυτοκράτορα, το βαθύπεδο του Ταρίμ (Tarim Basin), η χώρα Τα-Γιουάν (Ta-Yuan) στην κοιλάδα Φεργκάνα, και η Ελληνο-Βακτρία (Greco-Bactria) (credit: Wikimedia commons).
Κάτω: χάρτης του Ελληνο-Βακτριανού Βασιλείου στον οποίο σημειώνεται η Φεργκάνα και το δυτικό άκρο του βαθύπεδου του Ταρίμ (άγνωστος δημιουργός).
.
ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΦΕΡΓΚΑΝΑ και ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ
Οι αναγνώστες γνωρίζουν ποιος ήταν ο Πρώτος Αυτοκράτορας Τσιν της Κίνας και ο Πήλινος στρατός που τον συνόδευσε στην τελευταία κατοικία του, για αυτό θα περάσω χωρίς χρονοτριβή σε μία σύντομη εξέταση των δεδομένων, και κυρίως θα ασχοληθώ με την προέλευση των Ελλήνων καλλιτεχνών που μάλλον εμπλέχθηκαν στην κατασκευή του Πήλινου Στρατού.
Για την ακρίβεια, είναι σχεδόν βέβαιο πολύ πριν τη διατύπωση της παρούσας θεωρίας του «Ελληνα ταξιδευτή» ότι υπήρχε ελληνική παρουσία εντός των ορίων της σύγχρονης Κίνας, όχι ιδιαίτερα μακριά από την πρωτεύουσα και το μαυσωλείο του Πρώτου Αυτοκράτορα κοντά στην σύγχρονη κινεζική πόλη Xian (επαρχία Shaanxi), λαμβάνοντας υπόψιν όχι τόσο τις πράγματι μεγάλες αποστάσεις αλλά το γεγονός ότι οι Κινέζοι είχαν σταθερές επαφές με το βαθύπεδο του Ταρίμ. Η  Xian συνδέεται με το βαθύπεδο του Ταρίμ μέσω του «διαδρόμου» της επαρχίας Κανσού, και η ελληνική παρουσία στο βαθύπεδο, έστω και βραχύβια και περιορισμένη, είναι σχεδόν βεβαιότητα για την διεθνή επιστημονική κοινότητα. Σήμερα στο αρχαιολογικό μουσείο της Ουρουμτσι, πρωτεύουσας της προαναφερόμενης κινεζικής Περιοχής Σιντζιάνγκ-Ουιγκούρ (η οποία συμπεριλαμβάνει το βαθύπεδο του Ταρίμ), υπάρχουν διάφορα αγαλματίδια και αναπαραστάσεις μαχίμων και άλλων μορφών ελληνικής τεχνοτροπίας του μεταιχμίου των 3^ου-2^ου αιώνων π.Χ. (Boardman J.: “The diffusion of Classical art in Antiquity”, Princeton University Press, 1993).
Όμως από πού ήλθαν οι Ελληνες στην περιοχή της σύγχρονης κινεζικής Σιντζιάνγκ-Ουιγκούρ, οι οποίοι ίσως παρείχαν τους μέντορες για την κατασκευή του Πήλινου Στρατού; Ποιοι ήταν; Κατά την άποψη μου, δεν ήταν άλλοι από τους Ελληνες της κοιλάδας Φεργκάνα της κεντρικής Ασίας, δηλαδή τους Ελληνες της Τα-Γιουάν όπως την αποκαλούν οι Κινέζοι  χρονικογράφοι στα έργα τους «Χρονικά του Μεγάλου Ιστορικού» και «Βιβλίο των Χαν». Η Τα-Γιουάν αναφέρεται και από τον μεγάλο Κινέζο εξερευνητή Τσανγκ Τσιαν το 130 π.Χ. και από τις πολυάριθμες κινεζικές αποστολές στην κεντρική Ασία οι οποίες ακολούθησαν.
Οι Κινέζοι περιγράφουν τους κατοίκους της Τά-Γιουάν η οποία ταυτίζεται γενικά με τη σύγχρονη κοιλάδα Φεργκάνα, ως αστικούς πληθυσμούς με ευρωποειδή χαρακτηριστικά. Ωστόσο αυτές οι δύο αναφορές δεν έχουν ιδιαίτερη σημασία επειδή και οι Τοχάριοι και Ιρανοί κάτοικοι της περιοχής είχαν αυτά τα χαρακτηριστικά. Το σημαντικό είναι ότι οι Κινέζοι αναφέρουν ότι οι Τά-Γιουάν ζούσαν σε οργανωμένες πόλεις και είχαν «έθιμα όμοια με τους Βακτρο-Ελληνες» δηλαδή τους Ελληνες που ζούσαν νοτιότερα στη Βακτρία. Επίσης τους αναφέρουν ως τεχνίτες και γενικά επιδέξιους κατασκευαστές, ικανούς εμπόρους και λάτρεις του οίνου. Επιπρόσθετα, οι γυναίκες είχαν σημαντικό ρόλο και έχαιραν σεβασμού στην κοινωνία των Τα-Γιουάν. Λόγω αυτών των αναφορών, οι Τά-Γιουάν έχουν θεωρηθεί ως οι απόγονοι των Ελλήνων αποίκων τους οποίους εγκατέστησαν στη Φεργκάνα οι Πέρσες βασιλείς των 5^ου-4^ου αιώνων π.Χ. και έπειτα ο Μέγας Αλέξανδρος. Αυτοί οι Ελληνες έζησαν και αναπτύχθηκαν κατά την περίοδο η οποία μας ενδιαφέρει, πρώτα υπό την εξουσία του Αλεξάνδρου και των Σελευκιδών και έπειτα υπό εκείνη των Βακτρο-Ελλήνων βασιλέων.

 

Ο περίφημος Πήλινος Στρατός του Πρώτου Αυτοκράτορα της Κίνας (credit: Wikimedia commons).

.
Οι Αχαιμενίδες Πέρσες βασιλείς ήταν οι πρώτοι οι οποίοι εγκατέστησαν Ελληνες εξόριστους, αιχμαλώτους και μισθοφόρους στη Φεργκάνα. Tο 329 π.Χ. o Αλέξανδρος ίδρυσε στην ίδια κοιλάδα την περίφημη αποικία του Αλεξάνδρεια την Εσχάτη ενώ και άλλες ελληνικές αποικίες ιδρύθηκαν στην περιοχή (σύγχρονο Τατζικιστάν και ανατολικό Ουζμπεκιστάν). Το 238 π.Χ οι Ελληνες της Βακτρίας και της Φεργκάνα κατέστησαν ανεξάρτητοι από τους Σελευκίδες και επεξέτειναν κατακτητικά την επικράτεια τους προς όλες τις κατευθύνσεις. Από την επέκταση τους στην Ινδία προήλθε αργότερα και το Ινδο-Ελληνικό Βασίλειο το οποίο έφθασε στο απόγειο της ισχύος του με τον βασιλιά-πολεμιστή Μένανδρο τον Μέγα. Ωστόσο ο Στράβων μας πληροφορεί ότι οι Βακτρο-Ελληνες εκστράτευσαν και προς την πλευρά του βαθύπεδου του Ταρίμ, πέρα από την Εσχάτη Αλεξάνδρεια και ότι «επεξέτειναν το βασίλειο τους έως τους Σήρες και τους Φρύνους» (Στράβων 11.XI.I). Υπόψιν ότι οι Ελληνες αποκαλούσαν «Σήρες και Φρύνους» τους Κινέζους και τους Πρωτο-Τούρκους ή τους Θιβετιανούς.
Υπάρχουν ενδείξεις ότι οι Βακτρο-Ελληνες εξεστράτευσαν έως την σημαντική πόλη Κασγκάρ του Ταρίμ περί τα τέλη του 3^ου αιώνα π.Χ., δηλαδή περίπου κατά τη βασιλεία του Πρώτου Αυτοκράτορα Τσιν στην ενωμένη Κίνα (βασιλεία 221-210 π.Χ.). Σε κάθε περίπτωση, η ελληνιστική τέχνη διαδόθηκε στην περιοχή του Ταρίμ αυτήν την εποχή και επίσης κατά τον 2^ο αιώνα π.Χ. και από αυτήν τη διάδοση προέρχονται τα προαναφερόμενα ελληνικά ευρήματα στο αρχαιολογικό μουσείο της Ουρουμτσι. Όπως παρακολούθησα σε ένα σχετικό ρεπορτάζ σε τηλεοπτικό σταθμό, υπάρχουν επίσης ικανές ενδείξεις για εγκατάσταση Ελλήνων τεχνιτών και καλλιτεχνών σε μία πόλη του βαθύπεδου του Ταρίμ (στην Yangishar;) μερικοί από τους οποίους ίσως μετακινήθηκαν ανατολικότερα, προς την καθαυτό Κίνα.
Σε κάθε περίπτωση, η εγκατάσταση Ελλήνων Τά-Γιουάν στην περιοχή του Ταρίμ είναι πολύ πιθανή λόγω της ικανής παρουσίας ελληνιστικών έργων και τεχνοτροπιών στην περιοχή. Αν ένας ή περισσότεροι Ελληνες μέντορες εμπλέχθηκαν στην κατασκευή του Πήλινου Στρατού της Κίνας στα τέλη του 3^ου αιώνα πΧ, πρέπει να προήλθαν από αυτή την επέκταση των Ελλήνων της Βακτρίας-Φεργκάνας.
Μάλιστα φαίνεται ότι το συγκεκριμένο κινεζικό όνομα Γιουάν προήλθε από τον αρχαίο ιρανικό εθνικό όρο Yauna (Ιωνες) για τους Ελληνες (Yavana στη σανσκριτική). Συνεπώς θεωρώ ότι «Τά-Γιουάν» μάλλον σημαίνει οι «Ανω Ελληνες», επειδή οι Ελληνες της Φεργκάνα ήταν οι βορειότεροι σε σχέση με τους Βακτρο-Ελληνες και τους Σελευκιδικούς. Και σήμερα οι περισσότεροι μουσουλμανικοί και ασιατικοί λαοί αποκαλούν «Ιωνες» τους Ελληνες (Γιουνάν, Γιαβάν κτλ).
Σχετικά με τα επιχειρήματα των υποστηρικτών της θεωρίας του «Ελληνα ταξιδευτή» είμαι σκεπτικός μόνο για το επιχείρημα του μιτοχονδριακού DNA το οποίο λήφθηκε από σκελετούς από τη Σιντζιάνγκ (Xinjiang) και από την τοποθεσία του μαυσωλείου. Αναφέρεται η ύπαρξη γονιδίων «Ευρωπαίων» αλλά δεν κατάφερα να βρω τι εννοείται στο ντοκυμανταίρ με τον όρο «Ευρωπαίοι», δηλαδή αν αυτός ο όρος περιγράφει τους καθαυτό Ευρωπαίους όπως ήταν οι Ελληνες στην Ασία, ή αν περιλαμβάνει και τους Ασιάτες Ευρωποειδούς μορφολογικού τύπου. Το αναφέρω επειδή ο γηγενής πληθυσμός του βαθύπεδου του Ταρίμ πριν την έλευση των Τούρκων και των Κινέζων, ήταν οι Τοχάριοι. Οι Τοχάριοι ήταν ένας ινδοευρωπαϊκός λαός της κεντρικής Ασίας ο οποίος περιγράφεται από τους Κινέζους να έχει Καυκασοειδή χαρακτηριστικά και συχνά ξανθά ή κόκκινα μαλλιά και γαλανά ή πράσινα μάτια. Οι μούμιες αυτού του λαού οι οποίες έχουν βρεθεί στο βαθύπεδο του Ταρίμ μοιάζουν πολύ με Βορειοευρωπαίους και είχαν κάνει παλαιότερα μερικούς ερευνητές να θεωρήσουν ότι ανήκαν σε Κέλτες που μετακινήθηκαν στην Ασία, αλλά φυσικά πρόκειται για Τοχάριους. Ετσι εξηγείται το ότι σύμφωνα με τους δημιουργούς του ντοκυμανταίρ του BBC, «τα δείγματα DNA δείχνουν όχι μόνο ότι υπήρχε ευρωπαϊκή παρουσία στην περιοχή νωρίτερα από ότι πιστευόταν, αλλά και ότι οι Ευρωπαίοι εκεί προηγήθηκαν των Κινέζων. Φαίνεται πιθανό Ευρωπαίοι να ζούσαν στη Σιντζιάνγκ κατά τη βασιλεία του Πρώτου Αυτοκράτορα.».
 
Επιπρόσθετα, είναι βέβαιο ότι οι Τοχάριοι ήταν μέρος του πληθυσμού της κοιλάδας του ποταμού Ουέι, όπου εντοπίζεται το μαυσωλείο του Πρώτου Αυτοκράτορα. Για αυτό θα πρέπει να γίνει διευκρίνιση αν το ευρωπαϊκό γονιδίωμα το οποίο ανιχνεύθηκε στις εν λόγω περιοχές ανήκει σε καθαυτό Ευρωπαίους, δηλαδή στους Ελληνες, ή στους Τοχάριους. Θα πρέπει να προσεχθεί αυτό το επιχείρημα επειδή είμαι βέβαιος ότι στο μέλλον οι αρνητές της ελληνικής συμμετοχής στην κατασκευή του Πήλινου στρατού, θα το χρησιμοποιήσουν ως αντι-επιχείρημα (αν όντως το ευρωπαϊκό γονιδίωμα αφορά τους Τοχάριους).
Το ισχυρότερο επιχείρημα των υποστηρικτών της θεωρίας του «Ελληνα ταξιδευτή» είναι η τεχνοτροπία των αγαλμάτων του Πήλινου Στρατού της Κίνας. Θα ενισχύσω αυτό το επιχείρημα τους θυμίζοντας την ελληνο-ινδική μεταγενέστερη «Σχολή» γλυπτικής της Γκαντάρα/Γανδαρίδος η οποία προήλθε αποδεδειγμένα από ελληνική επιρροή στους εντόπιους Ινδούς και η οποία μας έχει κληροδοτήσει θαυμάσια έργα γλυπτικής τέχνης. Ωστόσο παρότι οι Ινδοί φιλοτεχνούσαν νωρίτερα αγάλματα του Βούδδα και ινδουιστικών θεοτήτων φυσικού μεγέθους ή και πολύ μεγαλύτερα, οι Κινέζοι δεν είχαν καμμία παράδοση φιλοτεχνίας αγαλμάτων σε φυσικό μέγεθος ή καθαυτό φυσικής εμφάνισης πριν την εμφάνιση του Πήλινου Στρατού του Τσιν Σι Χουάνγκ Τι, όπως σωστά παρατηρούν οι υποστηρικτές της ελληνικής συμμετοχής στην κατασκευή του. Και πράγματι αυτό δεν ήταν κάτι που οι Ελληνες το έμαθαν μέσα σε μία νύκτα, αλλά χρειάστηκαν αιώνες για να το αναπτύξουν. Ενώ όπως φαίνεται από την κατασκευή των εντυπωσιακών στρατιωτών και ακροβατών του Πήλινου στρατού, οι Κινέζοι φαίνεται να το έμαθαν μέσα σε μία νύκτα….  Η ύπαρξη Ελληνων μετοίκων και καλλιτεχνών στην κοιλάδα της Φεργκάνα και η αναφερόμενη από τον Στράβωνα επέκταση αυτών των Ελλήνων στο βαθύπεδο του Ταρίμ, η οποία υποστηρίζεται και αρχαιολογικά, αρκετά κοντά στην Κίνα του Πρώτου Αυτοκράτορα, ενισχύει αυτό το επιχείρημα.
Αν τελικά η αρχαία ελληνική ανάμειξη στην κατασκευή του «Πήλινου στρατού» γίνει αποδεκτή από την διεθνή επιστημονική κοινότητα, που όπως όλα δείχνουν αυτό θα συμβεί, αυτή η ανακάλυψη θα είναι πολύ σημαντική επειδή θα αφορά τους πρώτους Ευρωπαίους οι οποίοι έφθασαν στην Κίνα. Πριν από έναν αιώνα θεωρείτο ότι ο Μάρκο Πόλο και οι σύντροφοι του ήταν οι πρώτοι Ευρωπαίοι οι οποίοι με βεβαιότητα έφθασαν στην Κίνα τον 13^ο αιώνα. Λίγο αργότερα θεωρήθηκε πιθανό, αν όχι βέβαιο, ότι κάποιοι έμποροι και γενικά πολίτες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έφθασαν έως την Κίνα στα χρόνια της ζωής του Χριστού. Αυτή η διαπίστωση στηρίζεται από τις αναφορές Κινέζων χρονικογράφων, αλλά ο «Δρόμος του Μεταξιού» ανάμεσα στη Μεσόγειο και την Κίνα ήταν ήδη σε λειτουργία. (H περίπτωση της εγκατάστασης αιχμαλώτων Ρωμαίων λεγεωνάριων [από τους Πάρθους] στην Κίνα, έχει πλέον απορριφθεί).
Αν οι αρχαίοι Ελληνες ήταν οι πρώτοι Ευρωπαίοι οι οποίοι έφθασαν στην Κίνα τον ύστερο 3^ο αιώνα π.Χ., αυτή η διαπίστωση θα έχει ανάλογη ιστορική σημασία με τη σχετικά πρόσφατη διαπίστωση (μερικές δεκαετίες παλαιότερα) ότι οι Βίκινγκς ήταν οι πρώτοι  Ευρωπαίοι οι οποίοι με βεβαιότητα πάτησαν τα εδάφη της Αμερικής περίπου 500 χρόνια πριν τον Χριστόφορο Κολόμβο.
.
Περικλής Δεληγιάννης
ΠΗΓΗ : https://periklisdeligiannis.wordpress.com/

.