Η "ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ" ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΓΟΡΑΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ

25 Mαΐου 1931, πρώτη μέρα των ανασκαφών στο δυτικό τμήμα της Αρχαίας Αγοράς. 
© Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς.

Ο διευθυντής των ανασκαφών της Αρχαίας Αγοράς κ. John Camp μάς ξεναγεί στον ομφαλό της Αρχαίας Αθήνας.

Φέτος συμπληρώνονται 85 χρόνια αφότου η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών άρχισε συστηματικές ανασκαφές στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Ένα πραγματικά τιτάνιο εγχείρημα, αν σκεφτεί κανείς ότι μιλάμε για μια έκταση 50.000 τ.μ. στη μέγιστη ακμή της, το μεγαλύτερο μέρος της οποίας ήταν χτισμένο και βρισκόταν σε διαρκή, σχεδόν, χρήση για πάνω από δύο χιλιετίες, καθώς επίσης και για ευρήματα που χρονολογούνται από τη Νεολιθική Εποχή (3η χιλιετία π.Χ.) μέχρι τους νεότερους χρόνους. Ένα εγχείρημα που παραμένει, βέβαια, σε εξέλιξη – παρότι έχει ανασκαφεί το 90-95% της έκτασης, κάπου 122 στρέμματα. «Υπάρχουν ακόμα εκπλήξεις εδώ από κάτω!» μας βεβαιώνει ο σημερινός διευθυντής της ανασκαφής John Camp, που έχει την ευγενή καλοσύνη να μας ξεναγήσει αυτοπροσώπως.

Οι πρώτες ανασκαφές και η κουλτούρα της «πολιτιστικής» φιλανθρωπίας 

Αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή είχαν ήδη πραγματοποιήσει προπολεμικά το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, καθώς και Έλληνες αρχαιολόγοι – λείψανα κτιρίων και γλυπτών της Αρχαίας Αγοράς είχαν εξάλλου αποκαλυφθεί και στην τάφρο που ανοίχτηκε για τη διέλευση του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου (1890-1). Ουσιαστικά, όμως, η ανασκαφική περιπέτεια ξεκινά τον Μάιο του 1931, όταν μια στρατιά εργάτες με ιππήλατα καρότσια άρχισε να καθαρίζει συστηματικά την περιοχή από τα άχρηστα υλικά. «Ύστερα από την προσήκουσα τελετή του αγιασμού που πραγματοποίησε ο ιερέας του γειτονικού ναού (Παναγία Βλασταρού), οι ανασκαφές ξεκίνησαν στις 7:30 π.μ. Οι εργασίες επικεντρώθηκαν στην κατεδάφιση της Οικίας 22 [...] (χρησιμοποιήθηκαν) 28 εργάτες/135 άμαξες» διαβάζουμε χαρακτηριστικά στο ημερολόγιο του Leslie Shear, πρώτου διευθυντή της ανασκαφής. Τότε σχεδιάστηκε επίσης το σύστημα καταγραφής και αρχειοθέτησης των ευρημάτων, που εξακολουθεί να παραμένει σε ισχύ. Οι διαπραγματεύσεις της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής με το ελληνικό Δημόσιο ξεκίνησαν το 1925. Η Πολιτεία αδυνατούσε να χρηματοδοτήσει τις εργασίες, κυρίως εξαιτίας του υψηλού κόστους των απαλλοτριώσεων. Το κενό έσπευσαν να καλύψουν ιδρύματα και ιδιώτες από τις ΗΠΑ, όπως ο μεγιστάνας Τζον Ροκφέλερ (τα τελευταία χρόνια βασικοί χρηματοδότες είναι τα David & Lusille Packard Foundation και Packard Humanities Institute). «Αντίθετα απ' ό,τι συμβαίνει στην Ελλάδα και την Ευρώπη γενικότερα, στις ΗΠΑ τις ανασκαφές και την αρχαιολογική έρευνα δεν χρηματοδοτεί το κράτος αλλά ιδιώτες χορηγοί. Υπάρχει έντονη σ' εμάς η κουλτούρα της "πολιτιστικής φιλανθρωπίας", που επιπλέον συνδυάζεται με φορολογικές ελαφρύνσεις» επισημαίνει ο υψηλός συνομιλητής και ξεναγός μας, συμπληρώνοντας ότι οι Αμερικανοί «νιώθουν δυνατούς δεσμούς με την αρχαία Ελλάδα, πόσο μάλλον που η Αθηναϊκή Δημοκρατία υπήρξε πρότυπο της αμερικανικής».

Η Αρχαία Αγορά όπως είναι σήμερα. 
Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO.

Ο διευθυντής των ανασκαφών της Αρχαίας Αγοράς κ. John Camp. 
Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO.

Δεύτερη πατρίδα η Αθήνα 

Ο John Camp πρωτοβρέθηκε στην Αρχαία Αγορά ως φοιτητής Αρχαιολογίας το 1966. Εργάστηκε πλάι στους Homer Thompson, Ιωάννη Τραυλό, Σπύρο Σπυρόπουλο, William Dinsmoor, Eugene Vanderpool, Alison Frantz, Lucy Talcott και το μεγάλο του πάθος γι' αυτή την ανασκαφή ανταμείφθηκε όταν είκοσι χρόνια πριν ανέλαβε επικεφαλής της, κάτι που θεωρεί μεγάλη του τιμή. Έκτοτε βρίσκεται μόνιμα εδώ έξι μήνες τον χρόνο και νιώθει την Αθήνα δεύτερη πατρίδα του. Λέει ότι τον χειμώνα εργάζονται στην Αγορά 7-8 άνθρωποι, αλλά το καλοκαίρι, όταν έρχονται και οι ξένοι φοιτητές, μαζεύονται εκεί καμιά 80αριά άτομα (αρχαιολόγοι, συντηρητές κι εργάτες). Μαζί με τον συμπατριώτη του Craig Mauzy, που τρέχει το φωτογραφικό κομμάτι, εξέδωσαν πέρσι έναν νέο, εξαιρετικά κατατοπιστικό οδηγό της Αρχαίας Αγοράς (εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης), ενώ έχει συγγράψει αρκετά ακόμα βιβλία, άρθρα και μονογραφίες σχετικά. Δηλώνει μέγας θαυμαστής της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, ενός πολιτεύματος που «δεν προέκυψε μονομιάς αλλά διαμορφώθηκε σε μια περίοδο 150 ετών με τις προσθήκες των Σόλωνα, Κλεισθένη, Θεμιστοκλή, Περικλή και υπήρξε σταθμός στην ανθρώπινη εξέλιξη».

Ο διευθυντής των ανασκαφών Leslie Shear στον αρχαιολογικό χώρο (1931). 
© Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

Μία τεράστια επιχείρηση ανασκαφής 

Με τον οδηγό ανά χείρας και τον συγγραφέα του ζηλευτή συντροφιά, ξεκινάμε την περιήγηση. Καταρχάς, χρειάστηκε, μαθαίνουμε, να κατεδαφιστούν πάνω από 400 οικήματα των νεότερων χρόνων για να αποκαλυφθεί ο πλούτος του υπεδάφους, μια τεράστια επιχείρηση ακόμα και για τα τωρινά δεδομένα. Από τότε ίσαμε σήμερα πολλές εκατοντάδες Έλληνες και ξένοι επιστήμονες, εργάτες και φοιτητές απασχολήθηκαν στην ανασκαφή, τη συντήρηση, την έρευνα και τις δημοσιεύσεις. Έτσι απλά για να πάρει μια ιδέα κανείς πώς προέκυψε και πώς διατηρείται σήμερα ο ειδυλλιακός αυτός χώρος! Βασικό μέσο τεκμηρίωσης υπήρξε η φωτογραφία – πάνω από 300.000 εικόνες φυλάσσονται στο Αρχείο των Ανασκαφών της Αρχαίας Αγοράς. Η παραδοσιακή τεχνική των αλάτων του αργύρου ήταν ιδανική για τις ιδιαιτερότητες της αρχαιολογικής φωτογράφισης. Για τα ευρήματα που ξεχώριζαν χρησιμοποιούνταν μηχανή μεγάλου φορμά, ενώ την εξέλιξη των εργασιών κατέγραφε μια Leica 35 mm. Το 2006, ο Craig Mauzy και η Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή εξέδωσαν ένα θαυμάσιο εικονογραφημένο ιστορικό των ανασκαφών (1931-2006).

Άγαλμα γυναίκας με πτυχωτό ένδυμα που μόλις έχει ανασκαφεί (1933).
© Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

Με αφετηρία τον 6ο αι. π.Χ. 

Η Αγορά υπήρξε «ομφαλός» της αρχαίας Αθήνας ήδη από τον 6ο αι. π.Χ., τον καιρό του Πεισίστρατου και ιδιαίτερα του Κλεισθένη. Πολλά από τα πρώιμα οικοδομήματα χρονολογούνται γύρω στο 500 π.Χ., ανάμεσά τους ο βωμός των Δώδεκα Θεών που ήταν επίσης άσυλο και αφετηρία μέτρησης χιλιομετρικών αποστάσεων (το μεγαλύτερο μέρος του σήμερα βρίσκεται κάτω από τις γραμμές του ΗΣΑΠ). Κομμάτι του ποταμού Ηριδανού εγκιβωτίστηκε τότε, ώστε να διέλθει η οδός των Παναθηναίων, η «κεντρική λεωφόρος» της πόλης που διέσχιζε την Αγορά και την οποία ακολουθούσε κάθε τέσσερα χρόνια η πομπή της ομώνυμης μεγάλης αθηναϊκής γιορτής. Λίθινες στήλες οριοθέτησαν τον δημόσιο χώρο, ενώ η Εκκλησία του Δήμου μεταφέρθηκε στην Πνύκα και αρκετά από τα θεατρικά δρώμενα στις νότιες υπώρειες της Ακρόπολης. Η πρώτη οικοδομική «έκρηξη» ξεκινά, μαθαίνουμε, λίγο μετά τον θρίαμβο επί των Περσών στη Σαλαμίνα και την ανατολή της αθηναϊκής ηγεμονίας. Το Αιάκειο, το Παλιό Βουλευτήριο, η Βασίλειος Στοά, που είχαν πάθει σοβαρές φθορές κατά την πυρπόληση της Αθήνας από τους Πέρσες το 480/79 π.Χ., ανακαινίζονται. Ο Κίμωνας παραγγέλνει να φυτέψουν πλατάνια, τοποθετούνται κρήνες, ενώ την απομάκρυνση των όμβριων υδάτων εξασφάλιζε ένας μεγάλος λίθινος αγωγός που διασώζεται και συναντούσε τη διαμορφωμένη κοίτη του ποταμού Ηριδανού. Την ίδια εποχή ανεγείρονται η Θόλος, έδρα των πρυτάνεων και της αθηναϊκής διοίκησης (460 π.Χ.), καθώς και η Ποικίλη Στοά. Ακολουθούν ο ναός του Ηφαίστου, το Νέο Βουλευτήριο, το Νομισματοκοπείο, η Στοά του Ελευθερίου Διός και η Νότια Στοά, όμως η οδυνηρή ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό Πόλεμο τερματίζει πρόωρα τα φιλόδοξα αρχιτεκτονικά τους σχέδια.

Νίκη φτερωτή, ακρωτήριο της Στοάς του Διός Ελευθερίου. Γύρω στα 415 π.Χ. Στοά του Αττάλου, αρ. ευρ. S 312. © Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς.

Εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο της Αθήνας

Όλα εδώ συνέβαιναν – όχι μόνο κάθε είδους εμπορικές συναλλαγές αλλά επίσης πλήθος κοινωνικές, πολιτιστικές, θρησκευτικές και, φυσικά, πολιτικές και δικαστικές δραστηριότητες. Ήθελες να δεις έναν φίλο, να ακούσεις έναν ρήτορα, να συναντήσεις κόσμο, να μάθεις τα τελευταία νέα αλλά και τις ανακοινώσεις του δήμου, να διεκπεραιώσεις κάποια υπόθεση, να ψωνίσεις για το σπίτι, να ψηφίσεις, να προσευχηθείς σε κάποια θεότητα, να ψυχαγωγηθείς, να χαζέψεις απλώς; Στην Αγορά θα πήγαινες, πού αλλού! 

Γεωμετρική οινοχόη με τέσσερις κυλινδρικές προχοές στην κοιλιά. Στον λαιμό φέρει παράσταση τριών πολεμιστών ανάμεσα σε γεωμετρικά κοσμήματα. Στο σώμα διακρίνεται παράσταση δύο πολεμιστών σε δίθριππο, αντιμέτωπων με δύο πεζούς (750-725 π.Χ.). Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, αρ. ευρ. P 4885. 
Φωτογραφία: Πάρις Ταβιτιάν © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

Αν δεν σε έβλεπαν τακτικά εκεί, θα σε χαρακτήριζαν «ιδιώτη», άνθρωπο που δεν ασχολείται με τα κοινά, πράγμα που δεν σου εξασφάλιζε και την καλύτερη φήμη. Οι έμποροι ήταν άνδρες αλλά και γυναίκες από τα κατώτερα, κυρίως, κοινωνικά στρώματα αυτές. Διαβάζουμε πως οι Αθηναίες μπορούσαν να κατέβουν στην Αγορά για ψώνια, συνήθως όμως τα ανέθεταν στη δούλα ή στον σύζυγο – δεν ήταν, εξάλλου, κόσμιο να κυκλοφορεί μια κυρία ασυνόδευτη. Μια σειρά από οικοδομήματα και μνημεία κατασκευάστηκε προς εξυπηρέτηση όλων αυτών των σκοπών, που είτε οι ίδιοι οι Αθηναίοι σε περιόδους ακμής είτε, αργότερα, ηγεμόνες ελληνιστικών βασιλείων και φιλέλληνες Ρωμαίοι αυτοκράτορες επεξέτειναν, αναστήλωσαν ή ανήγειραν νέα, λαμπρότερα. Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει εντοπίσει και αναδείξει το Βουλευτήριο, τη Θόλο, το Νομισματοκοπείο, το Μητρώο, τα δικαστήρια και άλλα δημόσια κτίρια. Υπήρχαν ακόμα ναοί, βωμοί, βιβλιοθήκη, ωδείο, δημόσια λουτρά, κουρεία, κακόφημα καπηλειά, αρωματοπωλεία, εργαστήρια χαλκού, μαρμάρου, δέρματος, υποδηματοποιεία (όπως η Οικία του Σίμωνος του Υποδηματοποιού, «σημαντικό εύρημα, εφόσον σύχναζε αλλά και δίδασκε εκεί ο Σωκράτης, εξού και οι λεγόμενοι "σκυτικοί διάλογοι" που κατέγραψε ο ίδιος ο τεχνίτης-ιδιοκτήτης», όπως μας πληροφορεί ο John Camp), κεραμοποιεία και πλήθος καταστημάτων όπου εμπορεύονταν από τρόφιμα (εδώδιμα και αποικιακά), κρασιά, είδη καλλωπισμού και ένδυσης, μέχρι αγγεία, όπλα, ζώα, ακόμα και συνειδήσεις: «Στην Αθήνα βρίσκεις τα πάντα να πουλιούνται στο ίδιο μέρος: σύκα, κλητήρες, σταφύλια, γογγύλια, αχλάδια, μήλα, μάρτυρες, τριαντάφυλλα, μούσμουλα, εντόσθια, μελόπιτες, ρεβίθια, δίκες, πρωτόγαλα, μύρτα, κληρωτήρια, υάκινθους, αρνιά, κλεψύδρες, νόμους, καταγγελίες» γράφει ο κωμικός ποιητής Εύβουλος, μεταφέροντάς μας μια απολαυστική εικόνα της ατμόσφαιρας που επικρατούσε καθημερινά. Αυτό που δύσκολα αποτυπώνεται είναι ο θόρυβος, η σκόνη και οι μυρωδιές. Πάντως, οι πάγκοι των πωλητών φαίνεται πως ήταν ομαδοποιημένοι ανάλογα με τα προϊόντα που διέθεταν, ενώ υπήρχαν επίσης αγορανόμοι που έλεγχαν π.χ. οι φραντζόλες να έχουν το σωστό μήκος και τα ψάρια, ένα αγαπημένο αθηναϊκό έδεσμα, να μην καταβρέχονται εκ των υστέρων, ώστε να μοιάζουν φρέσκα – ο Αριστοφάνης στους Σφήκες αναφέρει διάφορα ξεκαρδιστικά περιστατικά με πρωταγωνιστές πονηρούς εμπόρους!

Ο διευθυντής των ανασκαφών Leslie Shear στον αρχαιολογικό χώρο (1931). 
© Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς

Μάγοι, θαυματοποιοί και αγάλματα τυραννοκτόνων 

Στις πολλές επιμήκεις στοές, στις δενδροστοιχίες με πλατάνια και λεύκες έβρισκες καταφύγιο από τις κλιματικές συνθήκες, ενώ την υδροδότηση εξασφάλιζε το Πώρινο Υδραγωγείο αρχικά (5ος αι. π.Χ.) και το Αδριάνειο στη Ρωμαϊκή Εποχή, το οποίο παρέμεινε σε χρήση μέχρι τα νεότερα χρόνια. Οι αρχαίοι συγγραφείς και περιηγητές που μνημονεύουν την Αγορά υπήρξαν οι ίδιοι τακτικοί θαμώνες της, όπως ο Παυσανίας που στην Ελλάδος Περιήγησιν (γράφτηκε μεταξύ 155-175 μ.Χ.) περιγράφει λεπτομερώς την πόλη όπως την είδε και την έζησε εκείνος στο ταξίδι του επί υπατείας Ηρώδου Αττικού. Μια και η Αγορά ήταν επίσης τόπος συναθροίσεων, εκεί ανεγείρονταν οι ανδριάντες ξακουστών πολιτών αλλά και ευεργετών/προστατών, συντηρώντας την αθηναϊκή συλλογική ιστορική μνήμη: «Σε άλλες πόλεις θα δείτε αγάλματα αθλητών τοποθετημένα στην Αγορά, ενώ στην Αθήνα αγάλματα γενναίων στρατηγών και τυραννοκτόνων (όπως των Αρμοδίου και Αριστογείτονα, που είχαν αρπάξει οι Πέρσες)» σημειώνει ο ρήτορας Λυκούργος. Προφανώς, αναφέρεται στο Μνημείο των Επώνυμων Ηρώων, του οποίου διατηρείται μόνο το βάθρο, ενώ μνημονεύει και την ύπαρξη μάγων και θαυματοποιών που διασκέδαζαν τους πολίτες (τέτοιες παραστάσεις δίνονταν συνήθως στην Ποικίλη Στοά).

Κεφαλή ανδρός. Στοά του Αττάλου, Aρ. Ευρ. S335. 
Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO. 
© Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς. 

Η εποχή της ανάκαμψης και η πολιορκία από τις λεγεώνες του Σύλλα 

Το τέλος του «Χρυσού Αιώνα» βρίσκει την Αθήνα σε ύφεση, εμπορική και οικοδομική. Στα ελληνικά πράγματα, εξάλλου, κυριαρχούν πια οι Μακεδόνες. Καθώς όμως μπαίνουμε στον 2ο π.Χ. αιώνα, η Αγορά ξαναζεί μέρες λαμπρής οικοδομικής δραστηριότητας. Δεν είναι μόνο η οικονομική ανάκαμψη αλλά και οι γενναίες προσφορές ηγεμόνων των ελληνιστικών βασιλείων, που συναγωνίζονταν κιόλας σε γαλαντομία. Ανοικοδομούνται η Στοά του Αττάλου, η Μέση, η Νότια Στοά και το Μητρώο που, εκτός της στέγασης των δημοτικών αρχείων, είχε επίσης θρησκευτική χρήση. «Αντίθετα, ξέρετε, με τα τόσο πλούσια ιστορικά, αλλά σε γενικές γραμμές λιτά, χαμηλών τόνων κτίρια της Κλασικής Εποχής που διατηρούν την ανθρώπινη κλίμακα ακόμα και επί Αθηναϊκής Ηγεμονίας, τα αντίστοιχα των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων είναι ευμεγέθη, φανταχτερά και πομπώδη» παρατηρεί ο συνοδοιπόρος μας. Ενόσω όμως η Αθήνα και η Αγορά της γνωρίζουν μια δεύτερη ακμή, έρχεται η ατυχής συμμαχία με τον Μιθριδάτη κατά των Ρωμαίων. Ο θρυλικός βασιλιάς του Πόντου, εν τέλει, ηττήθηκε και το 86 μ.Χ. ο Σύλλας καταφθάνει με τις λεγεώνες του «ante portas» (κάτι που έμοιαζε ιστορικά αναπόφευκτο, έτσι κι αλλιώς). Οι Αθηναίοι απέστειλαν πρεσβεία ζητώντας του να σεβαστεί την ένδοξη ιστορία τους, αλλά ο σκληροτράχηλος Ρωμαίος ποσώς συγκινήθηκε. Ασφυκτικά πολιορκούμενη, η πόλη αμύνθηκε ηρωικά επί μήνες, όμως τελικά υπέκυψε και ακολούθησαν σφαγές και καταστροφές που η Αθήνα δεν είχε ματαδεί.

Η Αρχαία Αγορά χιονισμένη. Δεκαετία 1960. Φωτογραφία: Δημήτρης Παπαδήμος.
© Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο

Το διάταγμα του Ιουστινιανού και η παρακμή 

Τα επόμενα χρόνια, Ρωμαίοι άρχοντες και αυτοκράτορες, όπως ο Ιούλιος Καίσαρας, ο Αύγουστος και ο Αδριανός, αλλά και εύποροι αξιωματούχοι που θαύμαζαν τον ελληνικό πολιτισμό, και ειδικά την κλασική Αθήνα, επισκευάζουν παλιά ή ανοικοδομούν καινούργια κτίρια και υποδομές εν είδει «εξιλέωσης» (Ωδείο Αγρίππα, Νυμφαίο, νέες δημόσιες βιβλιοθήκες, δρόμοι, στοές), με αντάλλαγμα την υπακοή των Αθηναίων και την απόδοση θρησκευτικών τιμών στον αυτοκράτορα που γινόταν στην Αγορά, στον Ναό του Άρεως και στη Στοά του Διός. Η πόλη βρίσκει σε κάποιο βαθμό την παλιά της αίγλη και η Αρχαία Αγορά τη λαμπρότητά της, παρά τη μετατόπιση της εμπορικής κίνησης και των συναθροίσεων στη νέα Αγορά (τη γνωστή ως Ρωμαϊκή) που ίδρυσε ο Αύγουστος λίγο ανατολικότερα. Όμως, ήδη τον 2ο αι. μ.Χ. η εξασθενημένη πια Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δέχεται απανωτές βαρβαρικές εισβολές. Το 267 μ.Χ. οι Έρουλοι, διάσημοι «μπάχαλοι» της εποχής, εκστρατεύουν στην Ελλάδα λεηλατώντας, καίγοντας και γκρεμίζοντας ό,τι βρεθεί στο διάβα τους. Κυριεύουν εύκολα την Αθήνα και δεν αφήνουν λίθον επί λίθου – μόνο το Ηφαιστείο δεν πείραξαν, ενώ «όρθια», παρά τις μεγάλες ζημιές που υπέστη, παρέμεινε και η Ακρόπολη. Και πάνω που η πόλη είχε κάπως συνέλθει, μολονότι ήδη «σκιά» του παλιού εαυτού της (όπως και η Αρχαία Αγορά, που πια βρισκόταν εκτός των νέων τειχών), εμφανίζονται κάτι άλλοι πολεμοχαρείς άξεστοι, οι Γότθοι του Αλάριχου (396 μ.Χ.), που όντας νεοφώτιστοι χριστιανοί, εχθρεύονταν, επιπλέον, καθετί «ειδωλολατρικό». Η Θόλος, πολλοί ναοί και στοές ισοπεδώθηκαν, εντούτοις η Αθήνα κατάφερε να αναρρώσει και ξανάγινε πόλος έλξης, χάρη κυρίως στις ακμάζουσες φιλοσοφικές της σχολές. Στο μέσο, μάλιστα, της παλιάς πλατείας της Αρχαίας Αγοράς υψώθηκε ένα ευμέγεθες οικοδομικό συγκρότημα, όπου ξεχώριζε η λεγόμενη Στοά των Γιγάντων –την είπαν έτσι για τα υπερμεγέθη αγάλματά της που αναπαριστούν Γίγαντες και Τρίτωνες–, η οποία τη Ρωμαϊκή Εποχή έγινε, πιθανότατα, έδρα του κυβερνήτη. Υψώθηκαν κιονοστοιχίες στη βόρεια πλευρά και τρεις υδρόμυλοι στην ανατολική. Όμως το ολέθριο διάταγμα του Ιουστινιανού το 529 μ.Χ., που καθιστούσε απαγορευτική τη λειτουργία της Ακαδημίας και των φιλοσοφικών σχολών γενικότερα (αρκετοί φιλόσοφοι και ρήτορες προσέφυγαν τότε στον φιλομαθή Πέρση βασιλιά Χοσρόη), σε συνδυασμό με νέες βαρβαρικές επιδρομές βυθίζουν και πάλι την πόλη στην παρακμή.

Κυλινδρικό δοχείο-μέτρο στερεών με επιγραφή ΔΕΜΟΣΙΟΝ. Φέρει κεφαλή Αθηνάς, δίσωμη γλαύκα και επιγραφή ΑΘΕ 350-300 π.Χ. Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, αρ. ευρ. P 3559. 
© Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων

Οι τελευταίες προσπάθειες ανασυγκρότησης 

Κάποια σημάδια προσωρινής ανασυγκρότησης παρατηρούνται τον 10ο αιώνα – προφανώς συνέβαλε και η επίσκεψη του Βυζαντινού αυτοκράτορα Βασίλειου Β', ο οποίος γιόρτασε τους θριάμβους του επί Βουλγάρων και Σλάβων στον Παρθενώνα, ο οποίος, όπως και το Ηφαιστείο, είχε μετατραπεί σε χριστιανικό ναό. Η Αθήνα θα δοκιμαστεί εκ νέου το 1204 όταν, λίγο προτού πέσει στους Φράγκους, της επιτίθεται ο στασιαστής δυνάστης του Ναυπλίου, Λέοντας Σγουρός, ο οποίος, αδυνατώντας να εκπορθήσει την Ακρόπολη, ξεσπά στα πέριξ. Διαβάζουμε ότι το νότιο τμήμα της πόλης και μεγάλο μέρος της Αρχαίας Αγοράς ερήμωσαν έκτοτε επί μακρόν, όπως έδειξε το παχύ στρώμα λάσπης που βρέθηκε στα κατεστραμμένα σπίτια. Όταν ξεσπά η Ελληνική Επανάσταση, η Αρχαία Αγορά έχει κατοικηθεί ξανά, όμως τα περισσότερα οικήματα μετατρέπονται σε ερείπια στις δύο μακροχρόνιες πολιορκίες της Ακρόπολης που ακολουθούν. Ένα από αυτά, στη Στοά των Γιγάντων, ανήκε στον τότε Γάλλο πρόξενο και η αρχαιολογική σκαπάνη φανέρωσε εκεί θραύσματα της πλούσιας αρχαιολογικής συλλογής που διατηρούσε, όπως αρκετοί Ευρωπαίοι που έζησαν ή πέρασαν από την Αθήνα. Μετά την Ανεξαρτησία η περιοχή κατοικήθηκε ξανά – όλα σχεδόν τα οικήματα (σπίτια, εργαστήρια και παρεκκλήσια) που κατεδαφίστηκαν το 1931, οπότε ξεκινούν οι ανασκαφές της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής, ήταν του 19ου αιώνα.

Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO

Οι πρώτες ανασκαφικές εργασίες 

Πρώτη σημαντική ανακάλυψη ήταν, πληροφορούμαστε, η κλίμακα και ο μεγάλος ορθοστάτης του βωμού του Αγοραίου Διός τον Ιούλιο του '31. Ακολούθησαν τα θεμέλια του Μητρώου και ο ακέφαλος αδριάντας του αυτοκράτορα Αδριανού, που βρέθηκε πεσμένος μπρούμυτα στον Μεγάλο Αγωγό. Οι εργάτες της ανασκαφής, που αρχικά αμείβονταν με μεροκάματο 60 δρχ., χρησιμοποιούσαν τεχνικές παρόμοιες με αυτές των αρχαίων προγόνων: ξύλινες παλέτες, σχοινιά και συντονισμένη, ομαδική εργασία. Οι αρχαιότητες που εντοπίζονταν αποθηκεύονταν αρχικά σε ένα συγκρότημα οικιών στην οδό Αστεροσκοπείου. Το 1939 είχε ήδη δρομολογηθεί η ανέγερση μουσείου, που όμως διέκοψε ο πόλεμος, μαζί με όλες τις ανασκαφικές εργασίες. Αυτές ουσιαστικά επανεκκινούν αρχές της δεκαετίας του '50, οπότε κατατίθενται εκ νέου σχέδια για ένα μουσείο, είτε δυτικά του Αρείου Πάγου είτε στο πάρκο του Θησείου. Αυτό, εν τέλει, θα στεγαστεί στη Στοά του Αττάλου, οι εργασίες αναστήλωσης της οποίας ολοκληρώνονται τον χειμώνα του '56, ξαναζωντανεύοντας το επιβλητικότερο οικοδόμημα της Αρχαίας Αγοράς. Διευθυντής ανασκαφών την εποχή εκείνη είναι ο Homer A. Thompson και αρχιτέκτονας ο Ιωάννης Τραυλός.

Ύστερη γεωμετρική πυξίδα που φέρει τρία ειδώλια ίππων ως λαβή. Στο σώμα διακρίνεται ζώνη που χωρίζεται με τη βοήθεια κάθετων γραμμών σε μετόπες, οι οποίες φέρουν κόσμημα πεδίου σκακιού, αγκυλωτού σταυρού και ρόδακες. Στο κάλυμμα διακρίνονται σειρές από επάλληλες μελανές στιγμές (725-700 π.Χ.). 
Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, αρ. ευρ. P 4784. 
Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO. © Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων.

Ένα shopping mall της εποχής 

Φτιαγμένη κατά βάση από πωρόλιθο και πεντελικό μάρμαρο, η Στοά του Αττάλου στο ανατολικό όριο της Αρχαίας Αγοράς ανοικοδομήθηκε γύρω στο 150 μ.Χ. από τον ηγεμόνα της Περγάμου Άτταλο Β', όπως υποδηλώνει επιγραφή της εξωτερικής κιονοστοιχίας. Ήταν ένα αληθινά βασιλικό δώρο στην πόλη όπου σπούδασε δίπλα στον φιλόσοφο Καρνεάδη. Πρόκειται για το μεγαλύτερο σε μήκος (120 μ.) σκεπαστό αρχαίο κτίριο στον ελλαδικό χώρο, που στις δόξες του «δεν διέφερε, ουσιαστικά, από ένα σύγχρονο shopping mall», όπως παρατηρεί ο John Camp, εφόσον στέγαζε 42 συνολικά καταστήματα στους δύο ορόφους του, τα οποία κατέβαλλαν στον δήμο το ανάλογο ενοίκιο, ενώ λειτουργούσε παράλληλα ως χώρος συναντήσεων και περιπάτου. Πενήντα αρχιμάστορες, είκοσι ξυλουργοί, πέντε σιδεράδες και αρκετές δεκάδες εργατών συνέδραμαν στην αποπεράτωσή της, χρησιμοποιώντας όσο περισσότερα αυθεντικά αρχιτεκτονικά τμήματα ήταν δυνατόν. Χρειάστηκε, επίσης, να ενισχυθούν τα αρχαία θεμέλια με μια υπερκατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα και να στεγανοποιηθούν. Ο πωρόλιθος ήρθε από την Πειραϊκή και το μάρμαρο από Πεντέλη και Διόνυσο, όχι δίχως γκρίνιες για τις ποσότητες και τους χρόνους παράδοσης, όπως μαρτυρά το ημερολόγιο του Thompson.

Το κόστος των εργασιών και τα μεγαλοπρεπή εγκαίνια 

Όσον αφορά το κόστος των εργασιών ανακατασκευής, διαβάζουμε ότι ένα ιωνικό κιονόκρανο αντιστοιχούσε σε 45 μεροκάματα (18 το δωρικό). Τα υλικά και η επεξεργασία ανέρχονταν στα 700 και 1.000 δολάρια εποχής αντίστοιχα (περίπου 20.000-29.000 δρχ.), ενώ ένας μισθός αρχιλιθοξόου, όπως ο Κώστας Μάστορης, έφτανε τα 4,5 εκατ. δρχ. μηνιαίως. Ενδιαφέρον είναι ότι οι τεχνίτες προτίμησαν τους –πολύ κοντά στους αρχαίους– παραδοσιακούς τρόπους κατεργασίας του μαρμάρου έναντι των σύγχρονων μηχανικών μέσων. Ο ίδιος ο Thompson σημειώνει ότι «η ανακατασκευή υπήρξε διαφωτιστική για πολλά τεχνικά ζητήματα της αρχαίας δόμησης», συμπληρώνοντας πως «με την εμπειρία που αποκτήθηκε μειώθηκαν λίγο ο χρόνος και το κόστος». Λίγο πριν από τα μεγαλοπρεπή εγκαίνια (3/9/1956) επιστρέφουν στην Αρχαία Αγορά το άγαλμα του Απόλλωνος Πατρώου (4ος αι. π.Χ.), που φυλασσόταν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, καθώς και η στήλη με το περίφημο ψήφισμα κατά της Τυραννίας (337-6 π.Χ.), που καλούσε τον λαό σε ανυπακοή και ένοπλη αντίσταση, εάν το δημοκρατικό πολίτευμα απειλούνταν. Τη στήλη κοσμεί ανάγλυφο όπου απεικονίζεται η Δημοκρατία, ως όμορφη γυναίκα ενδεδυμένη με πέπλα, να στεφανώνει έναν γενειοφόρο άνδρα καθισμένο σε θρόνο που συμβολίζει τον Δήμο της Αθήνας.

Ο διευθυντής των ανασκαφών της Αρχαίας Αγοράς κ. John Camp μας ξεναγεί... 
Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO

Ο χάρτης και τα ευρήματα του Μουσείου της Αρχαίας Αγοράς 

Το Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς φιλοξενεί επιλεγμένα ευρήματα από τα χιλιάδες που ήρθαν στην επιφάνεια τα τελευταία 80 έτη. Ιδιαίτερη αξία έχουν, εννοείται, όσα σχετίζονται με τη λειτουργία των θεσμών της Αθηναϊκής Δημοκρατίας: το τμήμα κληρωτηρίου που χρησιμοποιούνταν στο Βουλευτήριο για τη συγκρότηση επιτροπών απ' όλες τις φυλές της πόλης πλην της εκάστοτε προεδρεύουσας (διέθετε, μάλιστα, μηχανισμό που εξασφάλιζε την τυχαία επιλογή των υποψηφίων, ενώ «αντίγραφο» του κληρωτηρίου είναι αντίστοιχο μηχάνημα που χρησιμοποιείται στις αμερικανικές εκλογές, όπως σημειώνει ο John Camp), όστρακα με τα ονόματα των εκάστοτε «ανεπιθύμητων» πολιτών (τεχνίτες, μάλιστα, έφτιαχναν από πριν μεγάλες ποσότητες τις οποίες διέθεταν στους ψηφοφόρους, όπως αποδεικνύει μια σωρός «προκάτ» οστράκων του 5ου αι. π.Χ. που εκτίθεται στο Μουσείο, με χαραγμένο το όνομα του Αριστείδη), χάλκινα πινάκια εκλογής ενόρκων, πήλινα και χάλκινα δημόσια μέτρα και σταθμά, το Ψήφισμα κατά της Τυραννίας – μέχρι κατάδεσμοι (ξόρκια) κατά πολιτικών αντιπάλων βρέθηκαν, φαντάσου! 

Άγαλμα στη Στοά του Αττάλου. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO

Το παραμικρό εύρημα είναι λεπτομερώς τεκμηριωμένο, συσχετισμένο με τα υπόλοιπα και αρχειοθετημένο, κάτι σπάνιο ακόμα και σε μεγάλα μουσεία παγκοσμίως. Μιλάμε για 35.000 δελτία κεραμικής, 7.600 επιγραφές, 3.500 γλυπτά, 5.000 αρχιτεκτονικά μέλη, 6.000 λύχνους, 15.000 λαβές αμφορέων και κάπου 70.000 νομίσματα! Στο ισόγειο του κτιρίου στεγάζονται η κύρια έκθεση, τα γραφεία και το πωλητήριο. Στον προαύλιο χώρο ο John Camp μάς παρουσιάζει με συγκίνηση ένα αγαπημένο του γλυπτό, μια περίτεχνη ανάγλυφη βάση μνημείου προς τιμήν του Κράτη, νικητή δημοφιλούς αγωνίσματος των Παναθηναίων: επρόκειτο για μια ιδιότυπη αρματοδρομία με τέθριππα, όπου ένας αρματωμένος αθλητής-συνοδός του ηνιόχου έπρεπε να κατέβει και να ξανανέβει τρέχοντας στο άρμα εν κινήσει. Ε, άμα κερδίσεις τέτοιον αγώνα, σίγουρα αξίζεις ιδιαίτερη μνεία! Λίγο παραπάνω, την προσοχή μας τραβά ένα άλλο ανάγλυφο που θυμίζει... φάτνη: είναι ο Διόνυσος ως «θείο βρέφος» μέσα σε σπήλαιο, περιστοιχισμένος από Ολύμπιους θεούς με επικεφαλής το Δία, που παρακολουθούν τον Ερμή να τον παραδίδει στις Νύμφες του όρους Νύσα για να τον αναθρέψουν. Έχει πολλές αναλογίες με ανάγλυφα της λατρείας του Πάνα, χρονολογείται στα 330-320 π.Χ. και ήταν αφιέρωση κάποιου Νεοπτόλεμου από τον Δήμο Μελίτης. Το κακό είναι ότι κάποιοι ζηλωτές χριστιανοί του 6ου αι. μ.Χ. δεν εκτίμησαν καθόλου τους διαθρησκευτικούς συμβολισμούς του κι έξυσαν μανιωδώς τα πρόσωπα όλων των μορφών – η σύνθεση, ωστόσο, παραμένει υψηλής καλλιτεχνικής αξίας. Στον δεύτερο όροφο, όπου βρίσκονται τα εργαστήρια και οι αποθηκευτικοί χώροι, φιλοξενείται επίσης έκθεση γλυπτών από την Υστεροκλασική μέχρι τη Ρωμαϊκή Εποχή, κυρίως πορτρέτα επιφανών Αθηναίων. Βλέπεις εκεί, ακόμα, μοντέλα της Αγοράς, της Ακρόπολης και της Πνύκας.

H Στοά του Αττάλου. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO

Ο βυζαντινός ναός των Αγίων Αποστόλων 

Ένα άλλο μεγάλο αναστηλωτικό έργο που ολοκληρώθηκε ταυτόχρονα με τη Στοά του Αττάλου ήταν ο βυζαντινός ναός των Αγίων Αποστόλων, ίσως ο παλιότερος της πόλης (περ. 1000 μ.Χ.). Ουσιαστικά «διασώθηκε», διαβάζουμε, λόγω της ιδιαίτερης εσωτερικής διαμόρφωσης και των κομψών κουφικών σχεδίων της τοιχοποιίας, δεδομένου ότι άλλες προϋπάρχουσες εκκλησίες απομακρύνθηκαν για τις ανάγκες της ανασκαφής. Είναι χτισμένος πάνω σε μέρος των θεμελίων του Νυμφαίου, έτσι το δάπεδο ανασκάφθηκε πριν για τυχόν ευρήματα. Νεότερες προσθήκες στο δυτικό τμήμα αφαιρέθηκαν, ενώ τρεις από τους τέσσερις αρχαίους κίονες που στήριζαν τον νάρθηκα αντικατέστησαν σύγχρονοι. Οι σωζόμενες τοιχογραφίες του 17ου-18ου αι. συντηρήθηκαν, ενώ προστέθηκαν άλλες από προϋπάρχοντες ναούς. Η αποκατάσταση του μνημείου έγινε με την εποπτεία της αρχαιολόγου Alison Frantz και τη χορηγία του Samuel H. Kress Foundation. Ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική λεπτομέρεια: την Αγία Τράπεζα συναποτελούσαν ένα τετράγωνο κιονόκρανο με άκανθο που στήριζε βαθμιδωτά μια ιωνική βάση, ένα δωρικό κιονόκρανο κι έναν πλίνθο, όλα από πεντελικό μάρμαρο. Η εκκλησία είναι σήμερα αξιοθέατο, αλλά λειτουργείται μία φορά τον χρόνο, ανήμερα των Αγίων Αποστόλων.

Άγαλμα στη Στοά του Αττάλου. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO

Ένα αρχαιολογικό πάρκο με μονοπάτια και ενδημικά είδη δέντρων και φυτών 

Ολόκληρος ο χώρος διαμορφώθηκε σε αρχαιολογικό πάρκο με ενδημικά είδη δέντρων και φυτών. Οι σχετικές εργασίες, πληροφορούμαστε, ξεκίνησαν τον Νοέμβριο του 1954. Υπό την επίβλεψη του ονομαστού αρχιτέκτονα τοπίου Ralph E. Griswold και του συνεργάτη του καθηγητή Γεωπονίας, Εμμανουήλ Βάθη, φυτεύτηκαν εδώ συνολικά πάνω από 4.500 χιλιάδες δέντρα, θάμνοι και αναρριχώμενα, έτσι ώστε να πλαισιώνουν και να αναδεικνύουν τις αρχαιότητες: πλάτανοι, βελανιδιές, χαρουπιές, δάφνες, κυπαρίσσια, πεύκα, ιτιές, λεύκες, ασπάλαθοι, θυμάρια, ρείκια, ράμνοι, φραγκοσυκιές, δάφνες και πλήθος αγριολούλουδα. Η γύρω από τον Ναό του Ηφαίστου δενδροφύτευση με ροδιές και μυρτιές σχεδιάστηκε με πρότυπο την αρχαία που εντόπισαν οι ανασκαφές, ανάμεσα μάλιστα στα εκθέματα υπάρχουν «ζαρντινιέρες» εποχής! 

Ενταφιασμός ανδρός. Σκίτσο του σκελετού όπως βρέθηκε μαζί με τα κτερίσματα (1939). 
© Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Αρχείο Ανασκαφών Αγοράς 

Συγκεκριμένα, ανακαλύφθηκαν σειρές ορυγμάτων στον φυσικό βράχο, παράλληλα με τον ναό, με κεραμικά θραύσματα εντός τους που προβλημάτισαν τους αρχαιολόγους προτού συμπεράνουν ότι επρόκειτο απλώς για γλάστρες. Τα ίδια τα μονοπάτια που παίρνουμε σχεδιάστηκαν βάσει της αρχαίας διαδρομής – δεν είναι υπερβολή να ειπωθεί ότι πατάμε πάνω στα χνάρια του Σόλωνα, του Θεμιστοκλή, του Σοφοκλή, του Περικλή, του Πλάτωνα, του Σωκράτη, του Θουκυδίδη, του Αριστοφάνη και των άλλων υπέρλαμπρων πνευμάτων της αθηναϊκής «dream team». «Μια μέρα ακολούθησα την τακτή περιήγηση της Τετάρτης που γινόταν από μέλη του προσωπικού... παρακολούθησα κι άλλες τέτοιες ομάδες να περιφέρονται στα ερείπια και στη συνέχεια ακολούθησα τις διαδρομές τους με τον κύριο Thompson. Έτσι συγκροτήθηκε το προτεινόμενο σύστημα μονοπατιών που συνιστά τη ραχοκοκαλιά του σχεδίου διαμόρφωσης του τοπίου. Είναι, απλώς, η διαδρομή που ακολουθούν οι επισκέπτες, η οποία μοιάζει πολύ με τη διαδρομή του Παυσανία (ως περιηγητή) το 150 μ.Χ.», σημειώνει στο ημερολόγιό του ο Αμερικανός αρχιτέκτονας. Διαβάζουμε ότι το έργο στήριξαν σύλλογοι κηπουρικής σε Ελλάδα και ΗΠΑ, ιδιωτικά και δημόσια φυτώρια, πρόσκοποι και οδηγοί εθελοντές, ενώ η Εταιρεία Ύδρευσης εξασφάλισε επαρκή παροχή νερού. Όπως διαπιστώνει ο παρατηρητικός επισκέπτης, στην περιοχή εξελίχθηκε σταδιακά ένα μικρό οικοσύστημα όπου βρίσκουν καταφύγιο πουλιά, ερπετά και μικρά θηλαστικά. Και να σκεφτεί κανείς πως όλα αυτά τα υπέροχα πράγματα βρίσκονται μόλις 10' πεζοπορία από την Ομόνοια – η ίδια η κεντρική αγορά της σύγχρονης Αθήνας «εφάπτεται», άλλωστε, στην αρχαία.

Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO

Ο Ναός του Ηφαίστου 

Το καλύτερα σωζόμενο κτίριο της Αρχαίας Αγοράς και από τα σημαντικότερα μνημεία στον ελλαδικό χώρο είναι ο Ναός του Ηφαίστου, διαπρεπές έργο αγνώστου αρχιτέκτονα των μέσων του 5ου αιώνα. Χτισμένος «αντικριστά» στη Στοά του Αττάλου, δεσπόζει πάνω στον λόφο του Αγοραίου Κολωνού. Κατασκευάστηκε από πεντελικό, κυρίως, μάρμαρο σε ρυθμό δωρικό και ήταν αφιερωμένος στη λατρεία του Ηφαίστου αλλά και της Αθηνάς, που αμφότεροι προστάτευαν τις τέχνες και τα επαγγέλματα – γύρω από τον ναό, εξάλλου, υπήρχε έντονη μεταλλουργική δραστηριότητα. Πιθανόν υπήρχε επίσης εδώ ιερό του Θησέα, «εξού και η ονομασία Θησείο, με την οποία έγινε ευρύτερα γνωστός» μας διαφωτίζει ο John Camp. Τα χάλκινα αγάλματα των τιμώμενων θεοτήτων που φιλοτέχνησε ο γλύπτης Αλκαμένης δεν σώζονται, όμως τα γλυπτά στις μετόπες της ζωφόρου παρουσιάζουν ξεχωριστό καλλιτεχνικό ενδιαφέρον, παρά τους βανδαλισμούς που υπέστησαν όταν έγινε χριστιανικός ναός. Στην ανατολική πλευρά απεικονίζονται εννέα από τους άθλους του Ηρακλή με ανάγλυφο διάκοσμο, ενώ στη δυτική και τη νότια οκτώ άθλοι του Θησέα (ανά τέσσερις), «κάτι που ενέτεινε τη σύγχυση με το όνομα». Άλλες παραστάσεις με θέματα από τον θρύλο του Θησέα, όπως η μάχη μεταξύ Κενταύρων και Λαπιθών, κοσμούν την εσωτερική ζωφόρο του πρόναου. Το Ηφαιστείο ευτύχησε να βγει σε μεγάλο βαθμό αλώβητο από όλες τις καταστροφές της Αθήνας και κατά τον 7ο αι. μ.Χ. μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία (Άγιος Γεώργιος). Εκεί, μάλιστα, τελέστηκε η πανηγυρική δοξολογία για τον ερχομό του Όθωνα (Δεκέμβριος 1834) – έκτοτε έγινε μουσείο μέχρι το ξεκίνημα των ανασκαφών. Κάτω από το λίθινο δάπεδο, εκτός από αρκετές υστεροβυζαντινές και οθωμανικές ταφές, βρέθηκαν επίσης μνήματα Ευρωπαίων επισκεπτών του 19ου αιώνα, του προτεσταντικού δόγματος, όπως πληροφορούμαστε – μια τέτοια επιτύμβια πλάκα, στη μέσα μεριά του βόρειου τοίχου (το εσωτερικό του κτιρίου δεν είναι, δυστυχώς, επισκέψιμο), φέρει λατινικό επίγραμμα του λόρδου Βύρωνα. 

Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO

Η Βασίλειος Στοά και το σκάνδαλο των Ερμοκοπιδών 

Στη συνέχεια ξεναγούμαστε σε έναν χώρο πολύ οικείο οπτικά σε όλους όσοι χρησιμοποιούμε Ηλεκτρικό προς Πειραιά, όχι όμως προσβάσιμο στο κοινό. Πρόκειται για το κομμάτι εκείνο της Αρχαίας Αγοράς δυτικά των σιδηροδρομικών γραμμών όπου βρισκόταν η Βασίλειος Στοά, ένα επίσης μάλλον ταπεινό, παρά τη σημασία του, δημόσιο κτίριο. Εδώ έδρευε ο αξιωματούχος που διατηρούσε τυπικά, πλέον, το αξίωμα του Άρχοντα Βασιλέα. Είχε, μαθαίνουμε, νομικές και θρησκευτικές αρμοδιότητες, ανάμεσά τους τη διεξαγωγή των Ελευσινίων Μυστηρίων – «στον Βασιλέα παρουσιάστηκε και ο Σωκράτης να απολογηθεί όταν ο Μέλητος τον κατηγόρησε για "καινά δαιμόνια"» ακούμε τον καθηγητή. Περιδιαβαίνοντας στον χώρο, συναντάμε τον λίθο μπροστά στη Στοά όπου ορκίζονταν κάθε χρόνο όλοι οι νέοι άρχοντες. Σε τοίχους και στήλες εντός της Στοάς ήταν, ακούμε, χαραγμένοι οι νόμοι του Δράκοντα και του Σόλωνα. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν κορμό αγάλματος που αναπαριστούσε τη Θέμιδα ή τη Δημοκρατία και βάσεις ερμαϊκών στηλών (έφεραν την κεφαλή του θεού Ερμή συν το ανδρικό του μόριο), ορισμένες ενεπίγραφες. Σε μία από αυτές διαβάζουμε τα ονόματα των ποιητών και χορηγών που βραβεύτηκαν επί Ονήσιππου (αρχές 4ου αι. π.Χ.) – άλλες είναι αφιερωματικές. «Οι ερμαϊκές στήλες, που αφθονούσαν στη Βασίλειο και τη γειτονική Ποικίλη Στοά, σηματοδοτούσαν και προστάτευαν οδούς, κτίρια και ιερά» μας πληροφορεί ο ξεναγός μας, μνημονεύοντας τη σημαντική τους θέση στην ιστορία: ο «ευνουχισμός» πολλών από αυτές από αγνώστους μια νύχτα, παραμονές της Σικελικής Εκστρατείας, έκανε την πόλη άνω-κάτω. Για το λεγόμενο σκάνδαλο των Ερμοκοπιδών κατηγορήθηκε ο Αλκιβιάδης, ανακλήθηκε εν πλω στην Αθήνα να δικαστεί, δεν πήγε ποτέ –τους «μούτζωσε» και αυτομόλησε στη Σπάρτη– και η τραγική κατάληξη της στρατιωτικής επιχείρησης της οποίας ήταν να ηγηθεί σηματοδότησε την αρχή του τέλους του αθηναϊκού μεγαλείου.

Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO

Η Ποικίλη Στοά

Συζητώντας για το «αθηναϊκό Βιετνάμ», ανεβαίνουμε στην οδό Αδριανού για να δούμε την ανασκαφή της Ποικίλης Στοάς, που βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο της Αρχαίας Αγοράς και «εφάπτεται» στον σταθμό του ΗΣΑΠ στο Μοναστηράκι. Μεγάλο μέρος της βρίσκεται κάτω από κτίρια καταστημάτων – οι αρχαιολόγοι της Αγοράς το 'χουν καημό να τα δουν μια μέρα να απαλλοτριώνονται, ώστε να ολοκληρωθούν οι ανασκαφικές εργασίες σε αυτό το επίσης σημαντικό μνημείο, που θεωρούνταν μάλιστα από τα ωραιότερα της αρχαίας Αθήνας. Χτίστηκε γύρω στα 475-460 π.Χ. κυρίως από ασβεστόλιθο, διέθετε δωρική κιονοστοιχία στην πρόσοψη και ιωνική στο εσωτερικό και ονομάστηκε έτσι από τις μεγάλες ζωγραφικές συνθέσεις με ιστορικά και μυθολογικά θέματα που τη διακοσμούσαν – η μάχη του Μαραθώνα και η άλωση της Τροίας μεταξύ αυτών. Οι Πολύγνωτος, Μήκων, Πάναινος ήταν ανάμεσα στους φημισμένους καλλιτέχνες που εξετίθεντο σε αυτή την πρώιμη «πινακοθήκη», μάλιστα τα έργα τους διατηρούνταν σε ικανοποιητική κατάσταση παραπάνω από μισή χιλιετία μετά, όταν τα κατέγραψε ο Παυσανίας. Οι πίνακες αφαιρέθηκαν τον 4ο αι. μ.Χ. από τον τότε Ρωμαίο ανθύπατο, όπως παραπονείται ο νεοπλατωνικός διανοητής και αργότερα επίσκοπος Πτολεμαΐδας Συνέσιος που βρέθηκε τότε στην πόλη. «Ο χώρος φιλοξενούσε μόνιμη έκθεση έργων τέχνης, ενώ ήταν επίσης χώρος περιπάτου, θεαμάτων αλλά και ακροάσεων... Οι Αθηναίοι πήγαιναν εκεί όχι μόνο για να θαυμάσουν τους πίνακες αλλά και να ακούσουν ρήτορες και φιλοσόφους» επισημαίνει ο καθηγητής. Τέτοιες ομιλίες δίνονταν επίσης στην Πνύκα, όμως η Ποικίλη Στοά διέθετε ανώτερο πρεστίζ – ακόμα και οι επαίτες την προτιμούσαν. Λέγεται, μάλιστα, πως ο Ζήνωνας, αφότου ήρθε στην Αθήνα, την έκανε «δεύτερο σπίτι» και ότι οι ακόλουθοί του ονομάστηκαν Στωικοί ακριβώς επειδή σύχναζαν στη συγκεκριμένη Στοά. Εδώ φυλάσσονταν κιόλας τρόπαια από ξακουστές αθηναϊκές νίκες, όπως η σπαρτιατική ασπίδα από τη μάχη της Σφακτηρίας (425-4 π.Χ.) που εκτίθεται στο Μουσείο. Χρησίμευε, επίσης, για πολιτικές συναθροίσεις, ενώ προσφερόταν και για πιο «λαϊκές» διασκεδάσεις, όπως οι αυτοσχέδιες παραστάσεις που έδιναν θαυματοποιοί, ταχυδακτυλουργοί και πλανόδιοι μάγοι.

Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO

Η αρχαιολογία δείχνει από πού ερχόμαστε 

Ξαποσταίνοντας για λίγο στις αρχαίες πέτρες αρχίζουμε τις φιλοσοφίες, καταπώς συνήθιζαν να κάνουν οι «αρχαίοι ημών». Ο λόγος περί αρχαιολογίας, για την οποία ο John Camp πιστεύει ότι πρέπει να καταδεικνύει «τις διαρκείς αξίες των ανθρώπινων επιτευγμάτων [...] Μελετώντας την αντιλαμβανόμαστε πόσο ασήμαντοι είμαστε στην πραγματικότητα – ένα όμορφο κτίριο, ένα κεραμικό σπάραγμα ή ένα θραύσμα αγάλματος που διατηρήθηκαν για αιώνες κάτω από τη γη κάνουν τη μοντέρνα κοινωνία να μοιάζει εφήμερη, σχεδόν επιπόλαιη. Η μεγάλη εξαίρεση είναι η τεχνολογία, αρχαία και σύγχρονη, που μπορεί και βελτιώνει τη ζωή ολοένα περισσότερων ανθρώπων... Είναι, άραγε, οι καλοφτιαγμένοι δρόμοι και το υποδειγματικό υδρευτικό σύστημα της αρχαίας Ρώμης π.χ. σημαντικότερα από τον Παρθενώνα ή ένα γλυπτό του Πραξιτέλη; Σε κάθε περίπτωση, η αρχαιολογία δείχνει από πού ερχόμαστε και τι αρμόζει να επιλέξουμε» θα μας πει.

Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO

Η πανταχού παρούσα γραφειοκρατία και τα έγχρωμα graffiti 

Κάπου εδώ, όμως, ο διευθυντής της ανασκαφής θα πρέπει να μας αφήσει, η δουλειά δεν μπορεί να περιμένει άλλο. Τον ευχαριστούμε θερμά, «μακαρίζοντας» το επάγγελμα που διάλεξε. Κοντοστέκεται και χαμογελά: «Στην Αμερική, ξέρετε, οι αρχαιολόγοι και, γενικά, οι διδάσκοντες δεν περιβαλλόμαστε από κάποιο ιδιαίτερο κύρος, ούτε λαμβάνουμε ανάλογες των ικανοτήτων και της εκπαίδευσής μας αμοιβές... Η μεγαλύτερή μας ευχαρίστηση είναι να εργαζόμαστε με συνέπεια πάνω στο αντικείμενό μας πλάι, σε ανθρώπους που μοιράζονται την αγάπη μας γι' αυτό. Οι συνθήκες δουλειάς στην Αρχαία Αγορά είναι, βέβαια, πολύ καλές, όπως και η συνεργασία μας με το ΥΠΠΟ, μόνο ας ήταν λιγότερη αυτή η πανταχού παρούσα γραφειοκρατία!» θα πει. Έχει, άραγε, προγραμματιστεί κάποια άλλη, ευρείας κλίμακας αναστήλωση; «Κοιτάξτε... Μια τέτοια προοπτική είναι αμφιλεγόμενη, οικονομικά δυσβάσταχτη, ενώ θα πρέπει να εντοπιστεί και το κατάλληλο από πλευράς βαθμού συντήρησης και παρεχόμενων πληροφοριών οικοδόμημα» απαντά, ξεπροβοδίζοντάς μας. 

Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO

Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO

Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO

Ανηφορίζοντας την οδό Αδριανού προς Μοναστηράκι, διακρίνουμε μοντέρνα, έγχρωμα graffiti στη βάση της Στοάς του Αττάλου απέναντι, στο κομμάτι που εφάπτεται στη σιδηροδρομική γραμμή. «Ιεροσυλία» ή κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας του μνημείου; Να μια ακόμη «σπαζοκεφαλιά» για τους αρχαιολόγους του μέλλοντος.

Πηγή: Θ. Αντωνόπουλος, LiFO

 http://anaskafi.blogspot.com/2016/12/blog-post_21.html#ixzz4SLi0dmkw